Сойлэм культурасы

Россия Федерациясенец фон hoM югары белем 6upY министрлыгы Югары белем 6upY буенча федераль д9YЛ9т бюджет мэгариф оешмасы «Казан милли тикшерену технология университеты»





С. В. Вьюгина




                сейлэм культурасы




Уку-укыту эсбабы












Казан КМТТУ ношрияте 2021

        УДК 811.512.145(075)
        ББК Ш163.23я7
            В96

Казан милли тикшерену технология университетыныц редакцион нгшрият кицэшмэсе карарлары буенча бастырыла

Рецензентлары:
педагогика фгннгре д-ры, проф. И. И. Галимжанова филология фгннгре канд., доц. Р. М. Эмирова









       Вьюгина С. В.
В96 Сейлам культурасы : уку-укыту эсбабы / С. В. Вьюгина; Россия фэн haM югары белем 6upY министрлыгы, Казан милли тикшерену технология университеты. - Казан : КМТТУ нэшрияты, 2021. - 96 б.

       ISBN 978-5-7882-2978-2


       Уку-укыту эсбабына студентларныц сейлэм компетенциялэрен форма-лаштыру буенча теоретик hэм гамэли материаллар кертелгэн. Татар телендэ нэтижэле сейлэм культурасы белэн бэйле теп мэсьэлэлэр белэн беррэттэн сейлэмнец норматив, этик аспектлары, тыцлаучылар алдында чыгыш ясау Yзенчэлеклэре, эшлекле татар сейлэме буенча мэгълутматлар да Y3 урыннарын алганнар.
       Олеге уку-укыту эсбабы бакалавриатныц терле юнэлешлэрендэ татар телен фэн буларак ейрэщче студентларга тэкъдим ителэ.
       Ике телдэ укыту кафедрасы тарафыннан эзерлэнде.

УДК 811.512.145(075)
ББК Ш163.23я7

ISBN 978-5-7882-2978-2  © Вьюгина С. В., 2021
© Казан милли тикшерену технология университеты, 2021

            КЕРЕШ CY3



     Статистик мэгълуматлар буенча деньяда жиде миллионнан артык татар исэплэнэ. Россия Федерациясендэ алар сан ягыннан икенче урында торалар. Татар халкын туган теллэре - татар телендэ аралашу берлэштерэ. Татар теле - Татарстан республикасында рэсми дэYлэт теллэренец берсе булып санала.
     Милли телнец югары формасы - эдэби тел. Эдэби телдэ берничэ стиль бар: публицистика, рэсми эшлекле, фэнни, матур эдэбият, сейлэм теле. Эдэби телне матур эдэбият теле белэн бутарга ярамый. Эдэби телдэ терле стильлэр кулланырга мемкин. Эдэби тел язма hэм сейлэм теле буларак яши.
     Туган телебезнец тарихы, килэчэге турында борчылган вакытта, аны тиешенчэ ейрэну, туган телебезнец CYЗлек хэзинэсеннэн дерес файдана белY - hэркайчыбызныц изге бурычы. Туган телдэ дерес сейлэY hэм язу, фикерне ачык, ацлаешлы итеп белдерэ алу кешенец гомуми культурасыныц иц эhэмиятле елешен тэшкил итэ.
     Татар теленец таралуы телец деньяныц терле иллэрендэ терки тел белеменэ бэйле рэвештэ ейрэнелYенэ дэ бэйле. Хельсинки, Берлин университетларында, Теркия, Франция, Америка кушма штатлары, Румыния, Польша иллэренец югары уку йортларында татар телен фэн буларак ейрэнэлэр.
     Телне белу, аныц белэн дерес эш иту - CYЗ байлыгына ия булу, кагыйдэлэрен дерес куллана белY дигэн CYЗ. Кеше тел ярдэмендэ фикерен Yтемле, тегэл, мавыктыргыч, тээсирле итеп белдерэ ала, гыйлем туплый, куптерле фэннэр Yзлэштерэ. Татар мэкалендэ: «Тел -белемнец ачкычы, акылныц баскычы» дигэн мэкаль яши, димэк, тел кешенец гыйлем дэрэжэсен, интеллектын гына билгелэп калмый, акыл дэрэжэсен hэм фикерлэY сэлэтен дэ ачыклый. Тел ейрэнYнец hэм сейлэм YCтерYнец берничэ юлы бар: CYЗ байлыгын даими арттыру, сейлэм кагыйдэлэрен hэм эдэби телнец грамматик нигезлэрен YЗлэштерY, CYЗлеклэр белэн эшлэY.
     Телне ейрэнY аша кешенец гомум культура дэрэжэсе кутэрелэ, эстетик яктан CYЗне куллануга талэпчэнрэк, зэвыклырак була. Халыкныц иц зур байлыгы - аныц теле. Кешенец бетен ацлы тормышы аныц туган теле аркылы Yтэ.
     Кешелэрнец Yзара аралашып яшэве hэм тормышныц Yзгэреп торуы аркасында, телнец CYЗ байлыгы арта. СYЗлек запасы арткан саен, кешенец сейлэме эчтэлекле, ацлаешлы hэм матуррак була бара.
3

Телнец CYЗлек составында кешелэрнец тормыш тэжрибэсе, аларныц образлы фикер йeртY сэлэте, уткенлеге, зирэклеге чагыла. Халык, CY3 осталыгын арттырып, туган телнец хэзинэсеннэн hэр сузне яратып, аныц куптерле тесмерлэрен табып, бер-берсе белэн ацлашу ечен дэ, шигъриятле сурэт ясау ечен дэ файдаланалар. Билгеле бер тэртиптэ тезелгэн, шул телдэ кабул ителгэн, hэркемгэ ацлаешлы таныш CYЗлэр, кешене Yзен чолгап алган мохит белэн таныштырып, аныц актив YЗгэртYчесе итэлэр; хезмэткэ, кеше кеченэ, матурлыкка дан жырлыйлар; уй-тойгыларны уяталар, хислэргэ тээсир итэлэр.
     Тел байлыгы житмэу сэбэпле, еш кына татар телендэ камил аралашу сирэк ишетелэ. Нинди генэ елкэдэ эшлэсэк тэ, безнец сейлэмебез югары баскычта, э CYЗ байлыгыбыз аралашу ечен ж;итэрлек булырга тиеш. БYгенге кендэ аралаша белY, матур итеп фикерне эйтэ, сейли, ышандыра белY бик меhим.
     Сейлэм культурасын баету hэм YCтерY ечен тYбэндэге кагыйдэлэрне истэ тоту зарур:
     1.      Классик эдэбият эсэрлэренец телен ейрэну (уку, ятлау, анализ ясау, сэнгатьле уку, тел hэм эдэбият терминнарын куллану).
     2.      СYЗ осталыгын кYрсэтергэ тырышу. Чыгышлар эзерлэY, тэртип, эхлак h. б. темаларга багышланган фикер алышуларга катнашу.
     3.      Экспрессив алымнардан (уй-фикерне, хис-кичерешлэрне тээсирле итеп терле чаралар белэн гэYДЭлэндерY, интонация мемкинлеклэрен куллану) файдалана белY.
     4.      Мимика hэм жестлардан дерес файдалану.
     5.      Тыцлаучыларныц CYЗне ничек кабул шуен истэ тоту.
     6.      Бэхэс алып бару кагыйдэлэрен ейрэнY.
     7.      Сейлэм техникасы естендэ эшлэY (сейлэY тизлеге, сулыш алу, ритм, тембр h. б.).
     8.      Сейлэмдэ тыцлаучыларны кызыксындырырлык, мавыктыр-гыч мэгьлYмат, гажэплэдерерлек вакыйга, дикъкатьне жэлеп итэ торган фактлар куллану.

4

нче БYЛЕК. С'ОЙЛЛМ КУЛЬТУРАСЫ Y3EI1Ч0ЛЕКЛЛРЕ


     Сейлэм - ул аерым бер шэхеснец конкрет максат тээсирендэ туган фикеренец икенче бер шэхескэ (яисэ шэхеслэргэ) юнэлтелеп, конкрет урынга, вакытка hэм башка шартларга бэйле рэвештэ, нигездэ тел ярдэмендэ (башка чараларны: тавыш, мимика, ишарэ, ым, тамга h. б. кулланып) оешуы hэм, теге яки бер реаль рэвешкэ кереп (телдэн, язмача h. б.) адресатка житкерелу hэм кабул игу системасы. Сейлэмнец теп мотивлары:
     -       сейлэм коммуникаяисе акты, хэрэкэт итуче система буларак, аралашу процессы рэвешендэ яши - ул коммуникациядэ катнашучыларныц максатлы коммуникатив эшчэнлегенэ закончалыклы нигездэ бэйлэнгэн булуыннан тора;
     -       аралашу процессында проблемалы ситуация белэн бэйле барлык сэбэби-психик кYренешлэр (исбатлау, кызып киту йомылу, йомшару h. б.) барысы да диярлек тел куллануда чагылыш таба;
     -       шэхеснец телэге, максаты сейлэмендэ аерым сYЗлэрдэ hэм башка берэмлеклэрдэ генэ тYгел, э бетен сейлэм буена жыела килэ: ул фикер агышын терле тезелеш чаралары (композия, сюжет), ул сейлэм тоны, хис чагылышы, интонацион hэм экстралинвистик чаралар булып кулланылыла.
     Сейлэм ул аерым шэхеслэр белэн, аларныц физиологик hэм психологик Yзенчэлеклэре белэн бэйле. Анда очракта сейлэмдэ очраклы чаралар (Иенэри терминнар, махсус символлар, тамгалар h. б.) да очрый. Шэхескэ сейлэм культурасын устеру ечен берничэ теп шарт бар:
     -       игътибарны жэлеп итэрлек, ижтимагый эИэмиятле фикерец булу, аны тыцлаучы аудиториядэ куллана белу;
     -       фикер тормышны, чынбарлыкны дерес чагылдырган реаль вакыйга, факт, куренешлэргэ генэ таянырга тиеш. Уйлап чыгарылган эдэби образлар турында суз барганда, алар да табигый, тормышчан булырга тиеш;
     -       логика законнарына Иэм кагыйдэлэренэ нигезлэнеп тезелсэ генэ, сейлэм дерес, ацлаешлы, утемле була;
     -       мэгънэ берэмлеклэре исэ нэкъ шушы мэгънэгэ тэцгэл тел берэмлеклэре (суз, сузтезмэ, фразеологизм И. б.) белэн белдерелергэ, ул берэмлеклэр сейлэм чылбырыныц нэкъ уз урынында торырга Иэм шушы очракта гены яраклы бэйлэу чаралары белэн бэйлэнгэн булырга тиеш.

5

     Югары санап кителгэн шартлар сейлэмнец CY3 белэн ышандыру нигезен тэшкил итэ торган кагыйдэлэр булып саналалар, аларны куллана белY бик MehuM.
     Сейлэм культурасын устеру ечен тел белеменец лексикология, фонетика, морфология, синтаксис hэм башка тармакларын Y3 эченэ ала.
     Лексика - телдэге CYЗлэр жыелмасы, халыкныц гасырлар дэвамында тупланып килгэн байлыгы. Тел заман белэн бергэ Yсэ, Yзгэрешлэр кичерэ. Татар теле CYЗлегендэ гарэп hэм фарсы CYЗлэре куп, рус теленнэн hэм аныц аша башка теллэрдэн кергэн CYЗлэр дэ аз тYгел. Гасырлар дэвамында тупланып килгэн шушы куп катламлы тел байлыгы халык ечен очсыз-кырыйсыз белем дэрьясе булып тора.
     Лексикология - тел турындагы фэннец лексиканы ейрэнэ торган тармагы. Телдэге сузлэрне ейрэну терле тармакларга буленеп алып барыла:
     -       ономасиология - сузнец атау вазыйфасы, эйберлэргэ, куренешлэргэ атама биру, исем биру закончалыкларын ейрэнэ;
     -       семасиология - сузлэрнец мэгънэсен, мэгънэ усешен, узгэрешен ейрэнэ;
     -       этимология - сузнец тарихын, килеп чыгышын ейрэнэ;
     -       фразеология - телдэге бер тешенчэ белдеру ечен яраклашып катып калган тотрыклы сузтезмэлэрне ейрэнэ;
     -       лексикография - телдэге сузлэрне жыю, теркэу, сузлеклэр тезу, сузлеклэрнец терлэрен ейрэнэ;
     -       ономастика - ялгызлык исемнэрен ейрэнэ.
     Фонетика - телнец авазлар hэм аваз системасы турындагы фэн. Телебезнец сузык авазларныц калын hэм нечкэ парлары бар: а э; о е; у у; ы е; и - парсыз сузык аваз. Кайбер сузлэрнец эйтелеше язылышына туры килэ, кайберлэренец - юк. Эйтелеше белэн язылышы туры килгэн сузлэр: ак [ак], бер [бер], бакча [бакча], мэктэп [мэктэп] h. б. Эйтелеше белэн туры килмэгэн сузлэр бэла [бэлэ], жэза [ж;аза] h. б.
     Тартык авазларга беткэн сыйфатларга hэм рэвешлэргэ чагыштыру дэрэжэсе кушымчасы ялганганда, кушымча алдыннан [ы] яки [э] авазы ишетелсэ дэ, язма эш вакытында алар курсэтелми: зуррак [зурырак], яшелрэк [йэшелерэк], азрак [азырак] h. б. Г hэм К хэрефлэре ике авазга катылык [гъ] [къ] йомшаклык [г] [к] галим, игълан, гасыр, гомер, сэгать, кырык, кыйммэтле, дикъкать h. б.

6

     Я хэрефе нечкэ суздэге ижек башында [йэ], калын суздэге ижек башында [йа] булып укыла: яшь [йэш], яшьлек [йэшьлек], ярыш [йарыш], яцалык [йангалык], яцгыр [йангыр], язмыш [йазмыш] h. б.
     Ю хэрефе калын суздэге ижек башында [йу], нечкэ суздэге ижек башында ^y] булып укыла: юл [йул], юлдаш [йулдаш], юнэлеш [йунэлеш], юкэ |йукэ| h. б.
     Е хэрефе калын CY3дэге ижек башында [йы], нечкэ CY3дэге ижек башында [йэ]; ижек уртасында hэм азагында [э] авазы булып укыла: ел [йыл], елга [йылга], егет [йегет], егерме [йегерме], эшче [эшчэ] h. б.
     У хэрефе [у], [w] авазларына билге булып йери: урам [урам], уцган [унган], уртак [уртак], авыл ^wb^] h. б.
     Y хэрефере [у], [w] авазларына билге булып йери: YPнэк [урнэк], узара [узара], узгэреш [узгэреш], дэу [дэw], жэяу [жэйэw] h. б.
     Ирен гармониясе О хэрефе тамыр сузлэрнец беренче ижегендэ генэ языла. Андый сузнец икенче hэм еченче ижегендэ, [ы] хэрефе язылса да [о] авазы эйтелэ: борын [борон], йокы [йоко], колак [къолакъ] h. б.
     6 хэрефе тамыр сузенец беренче ижегендэ генэ языла. Андый сузнец икенче hэм еченче ижегендэ, [е] хэрефе язылса да, [е] авазы эйтелэ: келке [келке], йезек [йезек], езек [езек] емет [емет] h. б.
     Аеру билгесе (ь, ъ) булган сузлэр: ашъяулык [ашйаwлыкъ], бишьеллык [бишйыллыкъ], денья[денйа], кулъязма [къулйазма] h. б.'
     Тартыклар ассимиляциясе [н] авазыныц [м] авазы белэн чиратлашуы: [н] авазы, [б] авазы алдыннан килгэндэ, [м] авазы белэн алышына: унбер [унбэр], озынборын [озомборын], тенбоек [тембоек] h. б.
     Борын ассимилияциясе [л] авазы, [н] авазыннан соц килгэндэ, [н] авазы белэн чиратлаша: бетенлек [бетеннек], унлап [уннап], ялкынлы [йалкынны] h. б.
     [З] авазынын сацгыраулашуы Суз азагында hэм сацгырау тартыкка башланган ижек алдындагы [з] авазы елешчэ сацгыраулаша: кез [кес], сузсез [суссес], тозсыз [тоссыз] h. б. [З] авазыныц [ч] авазы белэн чирашлашуы: кызчык [кыччык], сузчэн [суччэн] h. б.
     В хэрефе [в], [w], [ф] авазларына билге булып йери: [вагон] [вагон], ава [аwа], куак [куwак], Кэримов [Кэримоф] h. б.
     Морфология - грамматиканыц суз теркемнэрен hэм аларныц грамматик билгелэрен ейрэнэ торган булеге. Сузлэр мэгънэлэре, грамматик билгелэре, жемлэдэ кулланышлары буенча теркемнэргэ берлэшэлэр. Татар телендэ 12 суз теркеме бар: исем, фигыль, сыйфат, 7

сан, алмашлык, рэвеш, теркэгеч, бэйлек, кисэкчэ, ымлык, аваз ияртеме, хэбэрлек CY3. Алар арасыннан исем, фигыль, сыйфат, сан, алмашлык, рэвеш, аваз ияртемнэре местэкыйль мэгънэле CYЗлэргэ керэ hэм жемлэ кисэге була ала. Боларга хэбэрлек CYЗлэр дэ якын тора, алар да жемлэ кисэге була ала. Теркэгеч, кисэкчэ hэм бэйлеклэр жемлэ кисэге була алмый. Алар жемлэ кисэклэрен hэм жемлэлэрне бэйлэу ечен кулланыла.
     Исем затны hэм предметны белдереп кем? нэрсэ? сорауларына жавап бирYче местэкыйль CYЗ теркеме. Жемлэдэ баш hэм иярчен кисэклэр булып килэ ала: сан, тартым hэм килешлэр белэн терлэнэ. Исемнэр ясалышлары ягыннан 6 тергэ бYленэ: тамыр исемнэр (ат, баш, кан, гел, ия h. б.), ясалма исемнэр (акыл, бала, жилэк, кулмэк, салым h. б.), кушма исемнэр (аккош, ташбака, кеньяк, теньяк, карабодай h. б.), парлы исемнэр (ата-ана, хатын-кыз, ир-ат, савыт-саба, тирэ-як h. б.), тезмэ исемнэр (бал корты, y'th ана яфрагы h. б.), кыскартылма исемнэр (КДУ, БМО, КМТТУ h. б.).
     Исемнэр берлек hэм кYплек санда килэ. Берлек сандагы исемнэргэ -лар, -лэр, -нар, -нэр кушымчалары ялганып, куплей сандагы исемнэр ясала. Борын авазларына (м, н, ц) тэмамланган исемнэргэ -нар, -нэр (мэйданнар, моцнар, кеннэр, галимнэр), башка авазларга тэмамланган исемнэргэ -лар, -лэр (батырлар, йолдызлар, елкэлэр, hэйкэллэр).
     Фигыль предметныц эшен, хэлен, хэрэкэтен белдерэ. Барлык формасындагы фигыль эшнец яки хэлнец булуын, YтэлYен кYрсэтэ; юклык формасындагы фигыль -ма яки -мэ кушымчасы ярдэмендэ ясала, ул эшнец, хэлнец булмавын, Yтэлмэвен белдерэ. Мэгънэлэре ягыннан фигыльлэр 7 теркемчэгэ бYленэ:
     -      боерык фигыль боеру, эш кушуны; чакыру, ендэY, кицэшлэшY, искэртYне; рехсэт сорауны; хермэтлэп, олылап мерэжэгать туне; YтенYне белдерэ (бар - барма, кил - килмэ);
     -      хикэя фигыль эш, хэл, хэрэкэтнец булуын (булмавын) хикэяли, хэбэр итэ (бара - бармый, килэ - килми, барды - бармады, килде - килмэде, барган - бармаган, килгэн - килмэгэн, барачак -бармаячак, килэчэк - килмэячэк, барыр - бармас, килер - килмэс);
     -      сыйфат фигыль эшне, хэрэкэтне предметныц билгесе итеп бирэ (баручы (бармаучы) кеше, йери (йерми) торган сэгать;
     -      исем фигыль эшне, хэрэкэтне (исем кебек) предметлаштырып бирэ (бару - бармау, килу - килмэY);

8

     -       инфинитивта максат тесмере бар (барырга - бармаска, килергэ - килмэскэ);
     -       хэл фигыль эшне, хэрэкэтне башка бер эш яки хэрэкэтнец билгесе итеп бирэ белеп (белмичэ) кергэн, уйлап (уйламыйча) эйтэ, утырып (утырмыйча) сейли, кетэ - кетэ (кетмичэ) бара, сагына -сагына (сагынмыйча) кайта);
     -       шарт фигыль теп фигыльдэн ацлашылган эш, хэл, хэрэкэтнец YтэлYенэ (утэлмэвенэ) шарт булган эшне, хэлне белдерэ (барса -бармаса, килсэ - килмэсэ, укыса - укымаса).
     Алмашлыклар мэгънэлэре hэм вазыйфаларына карап, жиде теркемгэ бYленэ.
     Зат алмашлыклары сейлэшYДЭ катнашучы затларны -сейлэYчелэрне (мин, без), тыцлаучыларны (син, сез), алар турында CYЗ барган зат яки предметларны (ул, алар) белдерэ.
     Сорау алмашлыкларына исем (кем? нэрсэ? ни?), сыйфат (нинди? кайсы?), сан (ничэ? ничэнче?), рэвеш (ничек? кая? кайда? кайчан? кайдан?) алмашлыклары керэ.
     Тартым алмашлыклары предметныц кайсы затныкы икэнен белдерэ: минеке, синеке, аныкы, безнеке, сезнеке, аларныкы.
     КYрсэтY алмашлыклары затка яки предметка, аларныц билгелэрен кYрсэтэ: теге кеше, менэ ул ханым, андый егет.
     БилгелэY алмашлыклары зат яки предметныц аерым - аерым яки гомумилэштереп белдерэ: hэр, hэркем, hэрберсе, hэммэ, барча, бетенесе.
     Билгесезлек алмашлыклары зат, предмет, билге, сан, рэвеш, хэллэрнец билгесезлеген кYрсэтэ: кемдер, ниндидер, эллэ кем, эллэ нинди, эллэ ничек, кайчандыр, ничэдер.
     Юклык алмашлыклары зат, предмет, билге, рэвеш яки хэлнец булмавын, кире кагылуын белдерэ: беркем, берни, hичнинди, hичкайчан, бернинди, берничек, hичкая, hичкайда.
     Сыйфат предметныц билгесен белдереп нинди? кайсы? кайдагы? сорауларына жавап бирYче местэкыйль CYЗ теркеме. Сыйфат белэн ачыкланып килгэн исем сыйфатланмыш була (сыйкемле ханым, бэхетле кеше). Сыйфат жемлэдэ аергыч, хэбэр, хэл булып килэ.
     Сыйфатлар тезелеше буенча тамыр (ак, матур, гадел h. б.), ясалма ( акыллы, кYцелле, кичке h. б.), кушма (^пмиллэтле, беркатлы, YЗCYЗле h. б.), парлы (язгы-кезге, аклы-каралы, очсыз-кырыйсыз h. б.), тезмэ (аз CYЗле, кызу канлы, h. б.) була.

9

      Сыйфатларныц гади, чагыштыру, артыклык, кимлек дорожолоре бар. Гади дорожодон калганнары махсус кушымчалар яки кисокчолор ярдомендо ясала. Гади дорожодоге сыйфат предметныц гадоти билгесен белдеро (зур, биек, карацгы). Чагыштыру дорожосендоге сыйфат бер предметтагы билгенец икенче предметтагы шундый ук билгедон чагыштырмача артык иконлеген белдеро (акыллы+рак, куцелле+рок, елкон+рок). Артыклык дорожосендоге сыйфат бер предметтагы билгенец барлык башка предметтагы шундый ук билгедон купко артык иконлеген белдеро (сап - сары, уто ачык). Кимлек дорожосендоге сыйфат бер предметтагы билгенец икенче бер предметтагы гадоти билгедон кимрок булуын белдеро (ак+сыл, зоцгор+су), кYгел+жем).
      Сан предметныц Иом затларныц якынча яки тегол исобен белдереп, ничо? ничонче? ничошор? ничоY? ничолоп? кебек сорауларгы жавап бирYче местокыйль CYЗ теркеме. Сан белон ачыкланан исем саналыш дип йертело (ике кыз, жиде кен, ике-еч ай). Саннар язуда цифр Иом CYЗ белон белдерело.
      0, 1. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 - гароп цифрлары. Тортип санын белдергон очракта алардан соц кушымча языла: 10 нчы май, 6 нчы сыйныф, 5 нче кат, 2018 нче ел. Гароп цифры белон кYрсотелгон саннарныц зурраклары катнаш формада да (цифр Иом CYЗ ярдомендо) язылырга мемкин: 11 мец, 2 йез, 3 млн 40 мец, 560 мец 780.
      I (1), IV (4), V (5), VI (6), X (10), L (50), LI (51), LX (60), C (100), D (500), M (1000) - рим цифрлары. Алардан соц кушымча язылмый, сызыкча да куелмый: XXI гасыр, VIII том. Вакыт чиген белдергон саннар сызык аша языла: Габдулла Тукай 1886-1913 нче елларда яшогон. Матур одобият осорлорендо даталардан башка саннар, кагыйдо буларак, CYЗ белон языла: 1906 нче елда Казанда беренче тапкыр татар телендо спектакль куела.
      Сан теркемчолоре татар телендо алты: микъдар, тортип, бYлем, чама, жыю могънолорен кYрсото.
      Микъдар саны ойбернец, затларныц тегол исобен белдеро: биш дарухано, унжиде яшь, егерме ДYрт согать, йез сиксон укучы, еч йез алтмыш биш кен.
      Тортип саны ойбернец, затларныц тортип буенча санын белдеро: беренче урын, егерме икенче кат, утызынчы март, 2021 нче ел.
      БYлем саны тердош ойбернец, затларныц тигез елешлорго бYленешен белдеро: икешор естол, жидешор кен, унар урындык.

10