Фізічная геаграфія Беларусі. Практыкум

БЕЛАРУСК1 ДЗЯРЖАУНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ




М. М. Брылеусю Я. У. Марозау


Ф131ЧНАЯ ГЕАГРАФ1Я БЕЛАРУСЬ
ПР АКТЫ КУМ

Рэкамендавана Вучэбна-метадычным аб'яднаннем па прыродазнаучай адукацьй у якасц) дапаможн'1ка для студэнтау, як1я навучаюцца па спецыяльнасцях 1-31 02 01 «Геаграф1я (па напрамках)», напрамю спецыяльнасцей 1-31 02 01-02 «Геаграф1я (навукова-педагаг'1чная дзейнасць)», 1-3102 01-05 «Геаграф1я (геадэмаграф1я)», 1-31 02 02 «Пдраметэаралог1я», 1-31 02 03 «Космааэракартаграф!я»,1-33 0102 «Геаэкалог'1я», 1-56 02 02 «Геашфармацыйныя сютэмы (па напрамках)», напрамак спецыяльнасф 1-56 02 02-01 «Геа!нфармацыйныя сютэмы (зямельна-кадастравыя)»










MIHCK БДУ 2021

УДК 911.2(476)(075.8)(076.5)
ББК 2682(4Беи)я73-5

    Б87





Рэцэнзенты:
кафедра геаграфп i методыю выкладання геаграфп Беларускага дзяржаунага педагапчнага ушверсггэта iмя Макшма Танка (загадчык кафедры — кандыдат геаграфiчных навук
дацэнт Г. В. Таранчук);
доктар геаграфiчных навук дацэнт В. С. XoMi4












    Брылеусю, М. М.

Б87    Фiзiчная геаграфiя Беларусь Практыкум : дапаможшк / М. М. Брылеусю,
     Я. У. Марозау. — Мшск : БДУ, 2021. — 187 с. : 1л.
        ISBN 978-985-881-087-0.


         Прадстаулены метадычныя распрацоук па выкананш практычных работ, пра-вядзенш КСР, геаграф1чная наменклатура па разглядаемых тэмах i прыкладныя тэставыя пытанш для кантролю ведау. У дадатках утрымлiваецца картаграфiчны i даведачна-таблiчны матэрыял, неабходны для выканання заданняу. Рэалiзуюцца асобасна арыентаваны, сктэмна-дзейны i эурыстычны падыходы.
         Для студэнтау, як1я навучаюцца па спецыяльнасцях 1-31 02 01 «Геаграфiя (па напрамках)», напрамю спецыяльнасцей 1-31 02 01-02 «Геаграфiя (наву-кова-педагапчная дзейнасць)», 1-31 02 01-05 «Геаграфiя (геадэмаграфiя)», 1-31 02 02 «Пдраметэаралопя», 1-31 02 03 «Космааэракартаграфiя», 1-33 01 02 «Геа-экалопя», 1-56 02 02 «Геашфармацыйныя сктэмы (па напрамках)», напра-мак спецыяльнасщ 1-56 02 02-01 «Геашфармацыйныя сктэмы (зямельна-кадастравыя)».


УДК 911.2(476)(075.8)(076.5)
ББК 2682(4Беи)я73-5



ISBN 978-985-881-087-0

© Брылеусю М. М.

рыл к. .,
Марозау Я. У., 2021
© БДУ, 2021

                ПРАДМОВА





   У дапаможшку рэалiзуюцца асобасна арыентаваны (шдывщуальныя за-данш), сктэмна-дзейны (нашраванасць зместу на сктэмнае фармiраванне ведау i навыкау) i эурыстычны падыходы адукацыйнай дзейнасщ.
   Выданне складзена у адпаведнасщ з праграмай вучэбнай дысцыплшы «Геа-графiя Беларус (фiзiчная)». У iм прадугледжана вывучэнне асобных прыродных кампанентау: нетрау i карысных выкапняу, рэльефу, кшмату i надвор’я, рэк, азёр, каналау i вадасховшчау, глеб, раслшнага покрыва i жывёльнага свету, а таксама узаемасувязей памiж iмi, што дазваляе характарызаваць асобныя фiзiка-геаграфiчныя рэпёны Беларуй i выяуляць iх сучасныя геаэкалапчныя праблемы. Згодна з вучэбна-метадычнай картай дысцыплшы, прапануюц-ца разлiкова-графiчныя альбо праблемна-эурыстычныя заданш, дзелавыя гульш, эсэ, электронныя прэзентацьн, вышковыя работы з дапамогай кейс-метаду. На адукацыйным партале БДУ на базе LMS Moodle для кожнай прак-тычнай работы будзе вызначаны тэрмш выканання i прадстаулення работы, эсэ, прэзентацыц што дазволщь павысщь эфектыунасць вышкау вучэбнай дзейнасщ.
   Па кожнай тэме прапанаваны каротю тэарэтычны матэрыял, яю утрымлiвае базавы змест раздзела i дазваляе сфармушраваць праблему для вывучэння i вызначыць асноуную мэту практычнай альбо юруемай самастойнай работы. Дапаможшк змяшчае распрацоуку тыповых тэм практычных заняткау, геаграфiчную наменклатуру, а таксама узоры тэставых заданняу па асноуных раздзелах. Для вызначэння геаграфiчных аб’ектау, па яюх прапаноуваецца заданне, студэнты павшны праанашзаваць шфармацыйныя даныя афщыйных сайтау профильных ведамствау i устаноу, крынщы са стсу лпаратуры альбо картаграфiчныя матэрыялы.
   Практычныя занятш дапауняюць лекцыйны курс. Дапаможшк праду-гледжвае пашырэнне i замацаванне студэнтамi ведау па геаграфй Беларуси фармiраванне навыкау самастойнай працы з шфармацыйнымц лпаратур-ным1 i картаграфiчнымi крынщамй Практычныя работы шматварыянт-ныя (30—35 варыянтау), таму студэнты могуць атрымаць шдывщуальную траекторыю вывучэння дысцыплшы. Пакольш важнай задачай з’яуляецца устанауленне асаблiвасцей прыродных кампанентау i прыродных працэсау, то шдывщуальныя заданш тычацца асобных рэпёнау Беларуси яюя парау-новаюцца з сярэднiмi паказчыкамi па краше альбо фiзiка-геаграфiчных правшцыях.
   Практыка-арыентаваны характар разлiкова-графiчным работам надаюць заданш для фармiравання умення выказваць асабктыя меркаванш пра магчы-масщ выкарыстання асобных рэпёнау альбо асобных прыродных кампанентау у розных гаспадарчых мэтах.

3

   Важнай часткай выдання, акрамя метадычных распрацовак, з’яуляецца картаграфiчны i даведачны матэрыял. Падрабязныя метадычныя рэкамен-дацьп i картаграфiчная i даведачна-шфармацыйная базы даюць магчымасць выкарыстоуваць практыкум для дыстанцыйнага навучання.
   Кантрольнае тэсщраванне плануецца на калёкв1умах з дапамогай аутарскай камп’ютарнай праграмы. Якасць выканання практычных работ, выступлент падчас дзелавых гульняу, праверка эсэ i вышковай работы дапамогуць аб’ектыу-на ацанщь узровень засваення студэнтамi вучэбнага матэрыялу i сфармiраваць iх рэйтынг, яю з’яуляецца асновай экзаменацыйнай адзнакй
   Студэнтам прапануецца мяшмум назвау геаграфiчных аб’ектау, ямя яны павшны ведаць i паказваць на карце. У дапаможшк для узору уключана па дзесяць тэставых пытанняу з розных раздзелау праграмы. Выши тэсщравання таксама уплываюць на шдывщуальны рэйтынг студэнта.

ГЕАГРАФ1ЧНАЕ СТАНОВ1ШЧА I ДАСЛЕДАВАНАСЦЬ ПРЫРОДНЫХ УМОУ




   Беларусь адносщца да сярэдшх па памерах тэрыторып краш i займае пло-шчу 207,6 тыс. км² у цэнтры Еуропы. З поуначы на поудзень тэрыторыя крашы прасщраецца на 560 км, з захаду на усход — на 650 км. Агульная працягласць дзяржаунай мяжы Беларую складае 3617 км.
   Фiзiка-геаграфiчнае станов1шча Беларус спрыяльнае для гаспадарчага развщця крашы i асваення яе тэрыторыГ Беларусь знаходзщца у межах уме-ранага геаграфiчнага пояса памiж 51 i 56° пн. ш., што i абумовгла асаблiвасцi яе прыроды.
   Уся тэрыторыя Беларуб размяшчаецца у межах старажытнай Усходне-Еура-пейскай платформы, таму для яе не характэрны разбуральныя землятрусы. Фундамент платформы паусюдна перакрыты платформавым чахлом, магут-насць якога змяняецца ад некальюх метрау да 6 км.
   Большасць карысных выкапняу мае асадкавае паходжанне i прыстасавана да платформавага чахла.
   Беларусь размяшчаецца у межах Усходне-Еурапейскай рауншы на водапа-дзеле рэк басейнау Балтыйскага i Чорнага морау. Для яе характэрны рауншны ледавковы рэльеф з сярэдняй вышынёй 160 м над узроунем мора. Вышэйшая кропка крашы — гара Дзяржынская (345 м), самы шзш пункт — урэз раю Нёман на мяжы з Лывой (80 м). Рауншны рэльеф спрыяльны для развщця сельскай гаспадарю, будаунщтва аутамабгльных дарог, чыгунак, нафта- i газаправодау, а таксама для шшых вщау гаспадарчай дзейнасщ.
   Для тэрыторып крашы характэрны умераны вгльготны пераходны ад мар-скога да кантынентальнага ююмат з параунальна цёплымi зiмой (-3...-7 °С) i летам (17,5...19,5 °С), працяглым вегетацыйным перыядам (190—220 дзён) i дастатковай колькасцю ападкау (550—750 мм). Адносная блiзкасць Атлан-тычнага аюяна прыводзщь да частага чаргавання цыклонау i антыцыклонау, няустойлiвасцi надвор’я, высокай адноснай вюьготнасщ, што крыху зшжае спрыяльнасць кл1мату.
   Беларусь добра забяспечана воднымi рэсурсамГ Густая прыродная пдра-графiчная сетка уключае каля 20 800 рэк i ручаёу агульнай працягласцю каля 90 600 км, больш за 10 тыс. азёр. Яна дапауняецца мелiярацыйнымi каналам^ вадасховiшчамi i сажалкамГ
   Занальнымi глебамi Беларуб з’яуляюцца дзярнова-падзолктыя з параунальна невысоюм утрыманнем гумусу (1,5—2 %). Рауншны рэльеф, распаусюджанне суглшктых парод, дастатковая колькасць ападкау абумовгю пераувгльгатненне глеб. Таму дзярнова-падзолктыя i дзярнова-падзолктыя забалочаныя глебы сумарна займаюць звыш 70 % глебавага покрыва крашы.

5

   Прыроднае раслшнае покрыва займае каля 2/3 тэрыторын крашы i прад-стаулена лясной, лугавой, балотнай, хмызняковай i воднай раслшнасцю. Прына-лежнасць да лясной зоны абумовыа найбольшае распаусюджанне занальнай лясной раслшнасщ (каля 40 % тэрыторын крашы), штразанальная лугавая раслшнасць займае каля 16 %, азанальная балотная — каля 12 %. У складзе лясной раслшнасщ найбольш пашыраны хваёвыя лясы (звыш 50 %).
   Жывёльны свет прадстаулены фаунiстычнымi комплексамi лясоу, лугоу i палёу, балот, вадаёмау i ix узбярэжжау, а таксама паселшчау чалавека.
   Паводле тэрытарыяльных адрозненняу прыродных кампанентау вы-дзяляюць 5 фiзiка-геаграфiчныx правшцый, 14 фiзiка-геаграфiчныx акруг i 49 фiзiка-геаграфiчныx раёнау.
   У даследаваннях прыродных умоу i рэсурсау Беларуй можна вылучыць тры асноуныя этапы: дасавецю (да 1918 г.), даваенны (да 1939 г.) i сучасны (пасля 1945 г.), што тлумачыцца змяненнем вывучаемай тэрыторын. Кожны з этапау мае адметныя рысы, асаблiвасцi аргашзацын даследаванняу, методык i абста-лявання, асноуныя дасягненш.


            Юруемая самастойная работа 1 ДАСЛЕДАВАНАСЦЬ ПРЫРОДНЫХ УМОУ


   Мэта: пазнаёмщца з асаблiвасцямi аргашзацын геаграфiчныx даследаванняу тэрыторын Беларуб на розных этапах, выявщь дасягненш па асноуных напрам-ках даследаванняу прыродных кампанентау i комплексау на кожным з этапау, што дазволщь сфармiраваць навыш правядзення навукова-даследчай работы.

Заданне
   1.    Карыстаючыся крынiцамi са сшсу лггаратуры, матэрыяламi дадатку 1, пад-рыхтуйце эсэ альбо кароткую прэзентацыю па адной з пералiчаныx шжэй тэм.
   1.  Акадэмiчная экспедыцыя пад шраунщтвам I. I. Ляпёхша.
   2.  Акадэмiчная экспедыцыя пад шраунщтвам В. М. Севергша.
   3.  Экспедыцыя ваенных тапографау пад шраунщтвам К. I. Тэнера.
   4.  Градусныя вымярэнш дуп мерыдыяна i паралелi на тэрыторын Беларусь
   5.  Комплексная Заходняя экспедыцыя пад шраунщтвам I. I. Жылшскага.
   6.  Картаграфаванне тэрыторын Беларус на дасавецшм этапе.
   7.  Геолага-геамарфалапчныя даследаванш Беларус на дасавецюм этапе.
   8.  Даследаванш кшмату i пдраграфп Беларуй на дасавецшм этапе.
   9.  Даследаванш глеб на тэрыторын Беларус на дасавецшм этапе.
  10.   Даследаванш раслшнасщ i жывёльнага свету на тэрыторын Беларус на дасавецшм этапе.
  11.  Геалапчныя даследаванш Беларус на даваенным этапе.
  12.  Геамарфалапчныя даследаванш Беларуй на даваенным этапе.
  13.  Даследаванш кшмату Беларус на даваенным этапе.
  14.  Ццралапчныя даследаванш Беларус на даваенным этапе.
  15.  Даследаванш глеб на тэрыторын Беларус на даваенным этапе.


6

   16.  Геабаташчныя даследаванш Веларую на даваенным этапе.
   17.  Зоагеаграфiчныя даследаванш Беларуй на даваенным этапе.
   18.  Комплексным працы па геаграфп Беларус на даваенным этапе.
   19.  Картаграфаванне тэрыторып Беларуй на сучасным этапе.
   20.  Геалапчныя даследаванш Беларуй на сучасным этапе.
   21.  Геамарфалапчныя даследаванш Беларус на сучасным этапе.
   22.  Даследаванш кшмату Беларус на сучасным этапе.
   23.  Пдралапчныя даследаванш Беларуй на сучасным этапе.
   24.  Лiмналагiчныя даследаванш Беларус на сучасным этапе.
   25.  Даследаванш глеб на тэрыторып Беларуй на сучасным этапе.
   26.  Геабаташчныя даследаванш Беларус на сучасным этапе.
   27.  Зоагеаграфiчныя даследаванш Беларуй на сучасным этапе.
   28.  Ландшафтныя даследаванш Беларусь
   29.  Даследаванш у вобласц фiзiка-геаграфiчнага раянавання Беларусь
   30.    Новыя напрамю геаграфiчных даследаванняу на сучасным этапе (геаэ-калопя, геашфарматыка i г. д.).
   Патрабаванш да эсэ i прэзентацый:
   •     вылучыць часавыя рамю правядзення даследаванняу (этап, перыяд, год i г. д.);
   •     указаць прозвшчы даследчыкау, выявщь навуковыя школы, да яюх яны адносяцца;
   •     назваць навуковыя, вучэбныя, праектныя установы, яюя праводзш даследаванш;
   •     пералiчыць асноуныя тэарэтычныя i практычныя вышю i дасягненш даследаванняу;
   •     прывесщ найбуйнейшыя навуковыя працы, картаграфiчныя матэрыялы па тэме даследаванняу.

   2. Па вышках прэзентацый альбо эсэ выкажыце асабктае меркаванне па наступных пытаннях.
   1.    Чаму менавпа названыя вамi даследчыю зрабш найбольш ктотны унёсак у той щ шшы напрамак даследаванняу?
   2.    Чаму, на вашу думку, па адных напрамках з’явьткя навуковыя школы, а па шшых — не?
   3.    Чаму менавгга названыя вамi установы i ведамствы бый вядучымi па напрамках даследаванняу?



            Cnic лгтаратуры


   Аношка, В. С. Псторыя развщця глебазнауства на Беларуй : вучэб. дапам. / В. С. Аношка. — Мгнск : БДУ, 2000.
   Аношко, В. С. История и методология почвоведения : учеб. пособие / В. С. Аношко. — Минск : Вышэйш. шк., 2013.
   История и современное состояние географического изучения Беларуси / под ред. Б. Н. Гурского, С. А. Польского. — Минск : Университетское, 1988.


7

   Казлоу, Л. В. Беларусь у працах польсюх картографау / Л. В. Казлоу. — Мшск : Арты-фэкс, 2004.
   Краткий библиографический указатель трудов географического факультета БГУ (1934—2004 гг.) / сост. И. И. Пирожник, В. М. Яцухно. — Минск : БГУ, 2004.
   Наука Беларуси в ХХ столетии / Нац. акад. наук Беларуси, Комис. по ист. науки. — Минск : Белорус. наука, 2001.
   Республика Беларусь : энциклопедия: в 7 т. / редкол.: Г. П. Пашков (гл. ред.) [и др.]. — Минск : БелЭн, 2005—2007. — Т. 1. — 2005.


            Дыягнастычныя матэрыялы


   1.    Праверка эсэ альбо прэзентацый па даследаваннях прыродных кампа-нентау i прыродных комплексау Беларусь
   2.    Самаацэнка падрыхтаваных матэрыялау i аутарсюх меркаванняу пры адказе на пытанш пункта 2 задання.

ГЕОЛАГА-ГЕАМАРФАЛАГ1ЧНАЯ
                АСНОВА




            2.1. ГЕАЛАГ1ЧНАЯ БУДОВА



   Тэрыторыя ВеларусГ размешчана у межах заходняй части Усходне-Еура-пейскай платформы, пераважна адносщца да Рускай плгты, акрамя невялГих участкау Украшскага шчыта i Валына-Азоускай плыл на поудш рэспублшЕ На крышталiчным фундаменце архейска-раннепратэразойскага узросту залягае платформавы чахол рознай магутнасцГ, у складзе якога вылучаюцца адклады ад верхнепратэразойскГх да чацвярцГчных. Глыбшя залягання фундамента вагаецца ад некальих метрау да 6 км.
   У крышталiчным фундаменце па перавазе структурна-рэчыунага мегакомплексу вылучаюцца наступныя геаструктурныя элементы (рыс. Д1.1):
   •  1нчукалнская структурная граштагнейсавая зона;
   •  Веларуска-Прыбалтыйси гранулГтавы пояс;
   •  Цэнтральна-Веларуская граштагнейсавая зона;
   •  Цэнтральнапрыпяци блок;
   •  Вщебскг гранулггавы масГу;
   •  Оснщка-МГкашэвщи вулканаплутангчны пояс;
   •  Враггнскг гранулгтавы масгу.
   Згодна са схемай тэктангчнага раянавання Веларусг па паверхнг залягання фундамента у межах крагны вылучаюцца пералгчаныя нгжэй тэктангчныя структуры першага i другога парадку (таблгца).


Тэктанчныя структуры Усходне-Еурапейскай платформы на тэрыторьп Беларуй

  Асноуная      Структура                Структура            
 структура   першага парадку          другога парадку         
Руская плгта Веларуская      Цэнтральна-Веларускг масгу       
             антэклгза       з Вабаунянскгм пахаваным выступам
                             Мазурскг пахаваны выступ         
                             Вглейскг пахаваны выступ         
                             Вабруйскг пахаваны выступ        
                             1вацэвщкг пахаваны выступ        
                             Валожынскг грабен                
             Варонежская     Суражскг пахаваны выступ         
             антэклгза       Грамяцкг пахаваны выступ         
                             Клгнцоускг грабен                

9

Заканчэнне таблщы

   Асноуная          Структура                 Структура            
   структура      першага парадку           другога парадку         
                Падляска-Врэсцкая                 ---               
                упадзша                                             
                Аршанская упадзша   Вщебская мульда                 
                                    Маплёуская мульда               
                                    Цэнтральна-Аршансю горст        
                                    Чэрвеньская структурная затока  
                Прыпяцю прапн       Рэчыцка-Шащлкауская ступень     
                                    Чырвонаслабодска-Маладушынская  
                                    ступень                         
                                    Старобшская дэпрэая             
                                    Зарэчынска-Вялшаборская ступень 
                                    Шастовщка-Скалодзшская ступень  
                                    Нарауляна-Ельская ступень       
                                    Петрыкауска-Хобншская зона      
                                    пахаваных выступау i перыклшалей
                                    Турауская дэпрэйя               
                Валтыйская сшекл1за               ---               
                Латвшская седлавша                ---               
                Жлобшская седлавша                ---               
                Врапнска-Лоеуская                 ---               
                седлавша                                            
                Палеская седлавша   М1кашэвщка-Жыткавщк1 выступ     
Украшсю шчыт    ---                               ---               
Валына-Азоуская ---                 Лукууска-Ратнаусю горст         
плпа                                                                

   Фармiраванне платформавага чахла звязана з буйнымi reanari4HbiMi па-дзеям^ яюя вызначыл! характар сучаснага структурнага плана, набор карысных выкапняу у нетрах. Найбольш важныя з гэтых падзей:
   •     перабудова структурнага плана тэрыторьп Веларуш у байкальсю, кале-донсю, герцынсш, юмерыйсю i альшйсш час;
   •  чаргаванне трансгрэсш i рэгрэсш мора;
   •     фармiраванне у рыфеi Валына-Аршанскага прапну, што працягнууся праз тэрыторыю Веларуш з пауночнага усходу на пауднёвы захад;
   •     вендскае зледзяненне, якое пакшула у нетрах старажытныя марэны (тылпы) на значнай плошчы рэспублшц
   •     вендсю базальтавы вулкашзм на пауднёвым захадзе Веларуш, у вышку якога утварылася значнае па магутнасщ покрыва базальтавых лау i туфау;
   •     фармiраванне у позшм дэвоне ушкальнай рыфтавай структуры — Пры-пяцкага прапну, да якога прымеркаваны мнопя вщы карысных выкапняу;
   •     познадэвонск вулкашзм на пауднёвым усходзе Веларуш, фармiраванне пластоу вулкашчных туфау i утварэнне трубак выбуху;
   •     працяглыя эпохi кантынентальнага развщця тэрыторып Веларуш у карбоне, пярмi i трыясе i назапашванне азёрна-кантынентальных адкладау;

10