Занимательный татарский язык

Министерство науки и высшего образования Российской Федерации Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Казанский национальный исследовательский технологический университет»








Р. М. Хуснетдинов
С. В. Вьюгина


ЗАНИМАТЕЛЬНЫЙ
ТАТАРСКИЙ ЯЗЫК


Учебно-методическое пособие
















Казань Издательство КНИТУ 2020

        УДК 811.512.145 (075)
        ББК Ш163.23я7

           Х98


Печатается по решению редакционно-издательского совета
Казанского национального исследовательского технологического университета


Рецензенты:
канд. филол. наук Б. К. Миннуллин канд. филол. наук Д. Х. Хуснутдинов






Х98     Р. М. Хуснетдинов

          Занимательный татарский язык : учебно-методическое пособие / Р. М. Хуснетдинов, С. В. Вьюгина; Минобрнауки России, Казан. нац. исслед. технол. ун-т. - Казань : Изд-во КНИТУ, 2020. - 252 с.

          ISBN 978-5-7882-2857-0






    Включает в себя теоретический материал, практические задания разного уровня сложности и тексты для самостоятельной работы. В конце пособия приведен словарь терминов.
    Рекомендуется студентам, желающим и начинающим изучать татарский язык в стенах технологического университета и других вузов.
    Подготовлено на кафедре обучения на двуязычной основе.





                                              УДК 811.512.145 (075)
                                              ББК Ш163.23я7





ISBN 978-5-7882-2857-0     © Хуснетдинов Р. М., Вьюгина С. В., 2020
                           © Казанский национальный исследовательский технологический университет, 2020

                КЕРЕШ





    Глобализация заманында яшибез, халыкларныц узепчэпетеп саклауда теллэрнец эКэмияте бик зур. Терле теллэрнец тотрыклы Yсешен тээмин игу hэм глобаль мэнфэгатьлэрне гармониялэштерY хэзерге заманда стратегик фактор булып тора.
    ЮНЕСКОныц мэдэни куптерлелек турында гомуми декларациясендэ билгелэнгэнчэ, ул теллэрнец бихисап куп булуы hэм терле семьялыкка караулары белэн бэйлэнгэн. ГлобальлэштерY чорында барлык теллэргэ деньяда Y3 урынын табарга ацлы рэвештэ устерелэ торган купте.ыепек кенэ мемкинлек бирэ ала.
    Татар халкы гасырлар буе Y3 телен, динен, Y3 йезен саклап калу ечен керэшеп яшэде. Шул сэбэпле, татар халкы Россия Федерациясендэ милли сэясэтнец нинди юнэлештэ барачагына битараф булып кала алмый. Югары белем биру системасындагы Европача формат “рус теле - инглиз теле” икетеллелеге татар телен устеру hэм камиллэштерY мемкинлеген бирмэячэк.
    Деньяда жиде миллионнан артык татар исэплэнэ. Россия Федерациясендэ алар сан ягыннан икенче урында торалар. Татар теле -Татарстан республикасында дэYлэт теллэренец берсе. Шул законга нигезлэнеп, татар сейлэмен университеттагы барлык студентларга да ейрэту, ишеттерY, ацлату принцибына таянып эш ителэ.
    Туган телебезне саклау hэм устеру - югары уку йортында эшлэYче hэркайсыбызныц изге бурычы. Туган телебезнец тарихы, килэчэге турында борчылган вакытта, аны тиешенчэ ейрэну, туган телебезнец CYЗлек хэзинэсеннэн дерес файдалана белYне онытмау зарур. Туган телдэ дерес сейлэY hэм язу, фикерне ачык, ацлаешлы итеп белдерэ алу кешенец гомуми культурасыныц иц эhэмиятле елешен тэшкил итэ.
    Татар телен устеругэ нигезлэнеп язылган элеге укыту-методик кулланмасы югары уку йорты студентлары ечен тэкъдим ителэ. Элеге юнэлештэ язылган татарча хезмэтлэр куп тугел. Укытучы hэм студентлар ечен таяну ноктасы булып Ф. С. Сафиуллинаныц “Татарский язык. Самоучитель” (1992), А. Ш. Эсадуллинныц рус телендэ сейлэшуче аудитория белэн эшлэуче укытучылар ечен “Татар сейлэме” (2001) китаплары; Ф. Ф. Харисов, Ч. М. Харисова, С. Х. Айдарованыц “Татар теле: чит тел аудиториядэ” 1 hэм 2 китаплар, Л. Х. Шэяхмэтованыц “Татарский язык для начинающих. Интенсивный курс (учебник и аудиодиск) (2012), Р. М. Хеснетдинов,

3

С. В. Вьюгинаныц Практический татарский язык (2017) hsM терле авторларныц “Рус телле аудиториягэ татар теле” уртак тематиканы яктырткан методик эсбабларын санау урынлы.
     Телне белY, аныц белэн дерес эш иту - CYЗ байлыгына ия булу, тел кагыйдэлэрен дерес куллана белY дигэн CYЗ. Кеше тел ярдэмендэ фикерен Yтемле, тегэл, мавыктыргыч, тээсирле итеп белдерэ ала, гыйлем туплый, куптерле фэннэр Yзлэштерэ.
     Татар мэкалендэ: “Тел - белемнец ачкычы, акылныц баскычы” диелэ, димэк, тел - кешенец гыйлем дэрэжэсен, интеллектын гына билгелэп калмый, акыл дэрэжэсен hэм фикерлэY сэлэтен дэ ачыклый.
     Тел ейрэнунец hэм сейлэм устерунец берничэ юлы бар:
     - CYЗ байлыгын даими арттыру;
     -     сейлэм кагыйдэлэрен hэм эдэби телнец грамматик нигезлэрен YЗлэштерY;
     - CYЗлеклэр белэн эшлэY тора.
     Телне ейрэнY аша кешенец гомум культура дэрэжэсе кутэрелэ, ягъни эстетик яктан CYЗ куллануга талэпчэнрэк, зэвыклырак була. Халыкныц иц зур байлыгы - аныц теле. Кешенец бетен ацлы тормышы аныц туган теле аркылы угэ.
     Кешелэрнец Yзара аралашып яшэве hэм тормышныц Yзгэреп торуы аркасында, телнец CYЗ байлыгы арта. СYЗлек запасы арткан саен, кешенец сейлэме эчтэлекле, ацлаешлы hэм матуррак була бара. Телнец CYЗлек составында кешелэрнец тормыш тэжрибэсе, аларныц образлы фикер йерту сэлэте, угкенлеге, зирэклеге чагыла. Халыкныц CYЗ осталары, туган телнец хэзинэсеннэн hэр сузне яратып, аныц куптерле тесмерлэрен табып, бер-берсе белэн ацлашу ечен дэ, шигъриятле сурэт ясау ечен дэ файдаланалар. Билгеле бер тэртиптэ тезелгэн, шул телдэ кабул ителгэн, hэркемгэ ацлаешлы таныш сузлэр, кешене узен чолгап алган мохит белэн таныштырып, аныц актив узгэртучесе итэлэр; хезмэткэ, кеше кеченэ, матурлыкка дан жырлыйлар; уй-тойгыларны уяталар, хислэргэ тээсир итэлэр.
     Тел байлыгы житмэу сэбэпле, еш кына татар телендэ камил аралашу сирэк ишетелэ. Олеге факт бигрэк тэ яшь буында сизелэ. Моныц сэбэплэре дэ терле: китап укымау, эти-эни, дуслар белэн татарча аралашмау, хэтта татарча сейлэшудэн оялучылар да юк тугел.
     Нинди генэ елкэдэ эшлэсэк тэ, безнец сейлэмебез югары баскычта, э суз байлыгыбыз аралашу ечен житэрлек булырга тиеш. Бугенге кендэ аралаша белу, матур итеп фикерне эйтэ, сейли, ышандыра белу бик меhим.

4

     Казан милли тикшерену технология университетында татар телен башлап eйрэнY теркем студентларында, элеге тел белэн кызыксындыру ечен, ике телдэ укыту кафедрасы галимнэре тарафыннан укыту-методик эсбабы тезелде. Бу хезмэт татар халкыныц тарихы, тел, эдэбият Yсеше, мэдэнияте буенча кызыклы материалларны Y3 эченэ ала. Этномэдэният компоненты терле тебэклэрдэн килгэн татар миллэтле, лэкин татар телендэ белем алмаган студентларда зур кызыксыну уята.
     Ни кызганыч: татар теле фэне технология университетларында беренче курста атнага бер тапкыр гына укытыла. Шушы вакыт аралыгында студент ацлы рэвештэ жемлэ тези белY, сорауга татарча дерес жавап биру, диалог тезY, татар сейлэмен ацлау кунекмэлэре минимумын алырга тиеш. Элеге эсбап студентларны татарча аралашырга, диалог тезергэ, сорауларга дерес жавап бирергэ ейрэтэ. Рус телле hэм чит тебэк студентлары ечен сорауларны телдэн укыту, жавапларын белем дэрэжэлэренэ карап яздыру, кабатлату, тыцлаган тексттагы фикерне анализлый hэм эйтэ белY — материалны YЗлэштерYгэ зур этэргеч ясый.
     Элеге укыту эшлэнмэсе, татар телен туган тел hэм дэYлэт теле буларак YЗлэштерY барышында, студентларга татар теле hэм эдэбияты, мэдэниятенэ, татар халкына, аныц тарихына, гореф-гадэтлэренэ, милли Yзенчэлеклэренэ тирэн ихтирам тэрбиялэYне алгы планга куя. Алар аша башка халыкларныц мэдэни, рухи байлыкларын дерес бэялэргэ, кабул итэргэ, терле миллэтлэрнец уртак hэм Yзгэ якларын ацлый белергэ ейрэту, аларны тулысы белэн камил итеп кабул иту тора.
     Нигездэ, татар теле, татар эдэбияты, республика тарихы буенча тезелгэн биремнэр тупланмасы эшлэнелде. Ул тубэндэге елешлэрдэн тора: дYртэр вариатнлы еч блокны тэшкил иткэн биремнэр комплексы, hэр сорауныц жавабы, билгелэр шкаласы, уку, фикерлэр белэн уртаклашу ечен текстлар, хезмэттэ кулланылган авыр сузлэр исемлеге hэм кулланылган эдэбият.
     “Биремнэр чишкэндэ кулланылган яца сузлэр” исеме астындагы сузлекчэ ярдэмендэ студент биремнэрне чишY барышында кулланган таныш булмаган hэр сузнец тэржемэсен таба алачак. Шунысы игътибарга лаек: CYЗлек белэн эш барышында студентлар сузлэрнец мэгънэлэре белэн танышудан тыш, hэрбер терминныц дерес язылышын да курэ алачак hэм тексттан шул CYЗне табып, аныц белэн эш тэ башкара алачак.
     Биремнэрдэн соц урнаштырылган текстларга килгэндэ, алар ТАССР тезелYгэ 100 ел, Татарстан республикасы тарихы, Казан шэhэренец Yсеш этаплары, республикабызныц табигате, сэнэгате

5

темаларын яктырта. Аларныц эчтэлеге белэн танышу, текстларны уку hsM тэржемэ иту студентка естэмэ белем hэм кунекмэлэр бирэчэк. Материаллар терле газета-журналлардан hэм интернет чыганаклардан алынды.
     Теоретик материал белэн беррэттэн, телне практик биремнэр утэу аша ейрэлу хезмэтнец теп максаты булып тора.
     Рус телле аудиториягэ татар телен ейрэлу методик эсбапларына нигезлэнеп, татар булмаган студентлар татар телен, иц беренче чиратта, тыцлау, диалогик hэм монологик сейлэм куллану, сорауларга жавап формасында тел тезелеше, жемлэ тезелешенец асылын ацлату бурычы билгелэнде.
     Хезмэтебездэ халык авыз ижаты, эдиплэребез эсэрлэренэ бэйле сораулыклар эзерлэY — барысы да телгэ карата кызыксыну уяту, дерес аралашырга ейрэну, укырга, язарга hэм уз фикерлэрен туплап эйтэ белYгэ, татар теленэ, эдэбиятына хермэт белэн карауга ярдэмлек булып тора.
     Укыту-методик кулланмасына “Кызыклы татар теле” исеме бирелде, ченки hэрбер кеше, телэге булган очракта, телне ейрэнYне кызыклы алымнар, терле авырлыктагы ^не^лэр чишY ярдэмендэ дэ башкарыла алуына инанырга тиеш. Теге яки бу телнец асылын, кагыйдэ ятлап тYгел, шул телдэ аралашып (аралашырга тырышып), терле дэрэжэдэге монолог-диалоглар тезеп, укыган материалга Y3 фикерецне житкерергэ тырышу кебек форматлардан табарга була.
     Олеге методик эшлэнмэ татар телен ейрэнуче югары уку йорты студентларына юнэлтелгэн.

                ТАТАР ТЕЛЕ, АНЫЦ ТАРИХЫ, YСЕШ ЭТАПЛАРЫ





     Максат: татар теленец асылына тeшендерY, тарихи мизгеллэрне, Yсеш этапларын, югары уку йортларында татар теленэ булган вэзгыятьне курсэте! i, телгэ хермэт уяту.




            Телебез тарихына кыскача с а я х а т


    Хэзерге татар теле - ун миллионга якын татар халкыныц теле. Шуны да билгелэп уту меhим: татар теле, терки теллэр яссылыгында алганда, терек, азэрбэйжан, Yзбэк, уйгыр, терекмэн теллэре белэн беррэттэн, борынгыдан язма мэдэнияте булган теллэрдэн санала.
    XIX йез ахыры ХХ йез башларында формалашкан татар милли эдэби теленец элгэресе булган hэм тамырлары белэн иц борынгы терки язма эдэби теллэргэ барып тоташкан борынгы татар язма эдэби теле шулай ук безнец милли-мэдэни мирасыбыз. Эгэр без милли эдэби телебезнец гамэлгэ керYен hэм Yсешен йез елдан артык дип билгелэсэк, борынгы эдэби телнец, шулай ук тагын да борынгырак гомумтерки язма эдэби теллэрнец тарихы мец еллар белэн исэплэнэ.
    Борынгы терки эдэби тел рун эпитафик язмаларанда сакланып калган. Хэзерге кенгэ кадэр килеп житкэн мондый язма истэлеклэр V-VI гасырларга карый. Алар Орхон hэм Енисей елгалары буенда зур ташларга тешерелгэн хэлдэ табылганнар. Рун текстлары терле ташларга, металл hэм сеяк эйберлэргэ язылган. VIII-IX гасырлардан башлап кэгазьгэ теркэлгэн текстлар да сакланып калганнар.
    Тарихи чыганаклар буенча борынгы терки элифбасын теркилэр Yзлэре уйлап тапкан. Ул 60 лап тамгадан тора. Текстлар уцнан сулга, естэн аска таба язылган. Борынгы терки эдэби тел V-X йезлэр арасында кулланылган булуын эдэби чыганаклар таянып эйтергэ мемкин.
    Татар эдэби теллэрнец башлангычы бик борынгыдан килу сэбэпле, угкэнгэ киткэн саен, элеккеге мирас Yзара кардэш халыкларныц уртак милке, уртак мэдэни казанышы санала. Терки халыкларныц эдэби-язма мирасыныц чишмэ башы Орхон-Енисей ташъязмалары (V-VI гасыр) hэм борынгы уйгыр язма ядкярлэреннэн

7

соц (IX-X гасыр), Урта Азия регионында формалашкан терки язма эдэби тел - караханилар дэвере эдэби теле, карахани-уйгыр эдэби теле (Х-XII гасыр) була. Шуца курэ эдэби теллэр тарихы турында CY3 барганда, без еш кына Урта Азия эдэби теле истэлеклэре дигэн гыйбарэ белэн очрашабыз. Бу чордагы эдэби телдэн билгеле булганча, Йосыф Баласагунлыныц «Котадгу белек» дидактик поэмасы (XI гасыр), Эхмэд Ясэви хикмэтлэре (XII йез башы), Селэйман Бакыргани эсэрлэре (XII гасыр) h. б. сакланып калган.
     Берничэ гасыр дэвамында (XIII-XIV) icyi 1санлы ^эYhэрлэр биргэн Алтын Урда чоры эдэби теле гомумтерки эдэби теллэр тарихыныц чираттагы этабы санала. Ул - кодрэтле империя теле, hэм бу эдэби телнец гаять киц регионда - Теньяк Хэразмнэн алып, Идел буена чаклы, э кеньякта исэ Мисырга кадэр таралышында галимнэр теп ике мэдэни Yзэкне билгелилэр: беренче Yзэк, чыннан да Урта Азия регионы белэн бэйле Теньяк Хэразм hэм Сыр-Дэрья елгасыныц тубэн агымында таралган борынгы Хэразм, ягъни карахани уйгыр эдэби теле. Олеге регионда борынгы Урта Азия эдэби теле традициялэренец алга таба да тотрыклы саклануы, билгеле, табигый куренеш.
     XIII гасыр башларында ук Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасы белэн нигезе салынган hэм XIII-XIV йезлэрдэ Хэразминец «Мэхэббэтнамэ», Котбныц «XесрЭY вэ Ширин» поэмалары, Хисам Кятибнец «Ж^ем^емэ солтан» дастаны, Сэйф Сараиныц «Г елстан бит-терки» эсэре h. б. кебек классик терки-татар поэзиясенец кабатланмас гузэл Yрнэклэрен, шулай ук hэртерле проза эсэрлэрен hэм тарихи язмаларны мулдан биргэн Алтын Урда чоры терки-татар язма эдэби телен турыдан-туры татар язма эдэби теленец элгэресе, аныц чишмэ башы дип саный алабыз. Шул ук вакытта элеге язма эдэби мирас гомумэн, терки халыклар мэдэнияте Yсешенец дэ эhэмиятле этабын тэшкил иткэнлеген дэ билгелэп угэргэ кирэк.
     Билгеле булганча, XV йезнец беренче яртысында, hэртерле ижгимагый-сэяси сэбэплэр аркасында, Алтын Урда дэYлэте таркалганнан соц, аныц билэмэлэрендэ бер-бер артлы терле татар ханлыклары: Себер ханлыгы (20 нче еллар), Казан ханлыгы (30 нчы еллар), Кырым ханлыгы (40 нчы еллар) h. б. барлыкка килэ. Казан ханлыгы чорын (XV-XVI йезлэр) галимнэр, хаклы рэвештэ болгар hэм кыпчак кабилэ теллэренец кушылуы нигезендэ бердэм татар халык сейлэмэ теленец формалашу чоры дип саныйлар.
     Моныц ышанычлы дэлиллэрен без, мэсэлэн, Казан ханлыгы чоры шагыйре Мехэммэдъяр эсэрлэрендэ (XVI йез), шулай ук Казан

8

ханлыгы чоры поэзиясенец дэвамчысы булган Мэулэ Колый шигырьлэрендэ (XVII йез) h. б. курэ алабыз.
    XVI йез уртасында Казан ханлыгы ho\i башка татар ханлыклары Рус дэулэте тарафыннан яулап алынганнан соц барлыкка килгэн ижгимагый-мэдэни hsM сэяси вэзгыятьне билгелэп, тарихчы галимнэр аныц, гомумэн, татар халкы язмышына гына тугел, э мэдэният, эдэбият hsM язма эдэби тел усешенэ дэ тирэн йогынты ясады.
    Борынгы терки эдэби тел hэм иске терки эдэби тел хэзерге барлык халыклар ечен дэ уртак санала, hэp терки халык бу теллэрдэ язылган эсэрлэрне узенеке дип ейрэнэ. Ченки ул чорда эле терки халыклар бер-берсеннэн аерылып ^итмэгэн, язма эдэби тел лексикасы 60-80 процентка кадэр гарэп-фарсы алынмаларыннан тора. Алар барлык терки халыклар ечен узенэ курэ интернациональ фонд хезмэтен утэгэннэр. Шуца курэ бу тел барлык теркилэргэ дэ бер ук дэрэ^эдэ ацлаешлы булган.
    XV-XVI йезлэрдэ терле теркилэрнец уз дэулэтлэре оеша башлагач, гомуми иске терки эдэби тел аерым иске терки эдэби теллэргэ (иске терек эдэби теленэ, иске татар, иске узбэк, иске азэрбэй^ан h. б. язма эдэби теллэргэ) аерыла башлаган. XVI-XIX йезлэрдэ иске татар эдэби теле кулланылган, аннан башкортлар hэм казахлар да файдаланганнар.
    Татар язма эдэби теленец еч гасырдан артык дэвердэ (XVI-XIX йезлэр), Россия империясенец Кенчыгыш иллэр белэн дипломатия бэйлэнешлэрендэ, икенче дэулэт теле вазифасында кулланылуын да онытмаска кирэк. Эдэби тел тарихы контекстында ейрэну исэ, татар теленец куп гасырлар дэвамында Россиядэ икенче дэулэт теле вазифасында кулланылышын тулысынча расларга мемкин. Татар теле тарихына кагылышлы элеге куренеш узган гасыр башларында ук тарихи аспектта рус галимнэре тарафыннан да шактый гына дэрэ^эдэ билгелэнгэн була. Мэсэлэн, В. В. Бартольд рус дипломатик миссиялэрендэ эшлэгэн татарлар турында тубэндэгечэ яза: «Это представители тех служилых татар (казанских, касимовских, астраханских), которые в XVII-XVIII вв. оказали России большие услуги при сношениях с переднеазиатскими и даже восточноазиатскими государствами. Благодаря находившимся на русской службе татарам, русское правительство для сношений с правительствами мусульманских стран располагало готовыми кадрами переводчиков».

9

     Татар тэр^емэчелэре терле канцеляриялэрдэ хатларны тэржемэ итеп кенэ калмаганнар, э илчелек составында Yзлэре дэ терле иллэргэ барып, экспертлар сыйфатында алар белэн дипломатия эшлэрен башкаруда турыдан-туры катнашканнар.
     XIX йез уртасында, татар миллэте оешуга бэйле рэвештэ, хэзерге эдэби тел формалаша башлаган. Эдэби телне массакужэм куллану хажэте тугач, халыкны ацлашылмый торган иске гарэп-фарсы алымнары куп булган эдэби теле канэгатьлэндермэгэн, шуца курэ аны сейлэм телгэ якынайту процессы башланган.
     Эеге чорда татар теленец кулланылышы ягыннан сейлэмэ hэм язма формалары булуына, язма эдэбиятныц терлечэ, ягъни гарэп-фарсы алынмалары куп яки аз файдаланылып язылуына игътибар ителэ. Шушы ук вакытларда татар теленец Y3 табигатенэ хас булган структур тезелешен фэнни тикшереп язылган хезмэтлэр денья курэ. Шулай итеп, XIX гасыр ахырларында инде татар теле йез еллар буена укытылып килэ, тикшерелэ, азбука, грамматикалары язылган, ике телле hэм ацлатмалы CY3леклэре тезелеп денья куркэп тел булып таныла.
     XIX гасыр ахыры, XX йез башы татар халкыныц милли Yзацы, ижгимагый-фэлсэфи-эстетик фикер Yсеше, эдэбияты-мэдэнияте кутэрелеше ягыннан катлаулы чорларныц берсе булып санала. Бу вакытларда халкыбызныц алдынгы карашлы руханилары, ижат вэкиллэре, танылган мэгърифэтчелэре hэм, гомумэн, барлык укымышлы зыялылары ерак гасырлардан килэ торган классик иске татар теле, татар халкыныц жаппы сейлэмэ тел берэмлеклэре белэн баетылырга, язма телебез халыкка ацлаешлы булырга тиеш дигэн фикерне алга серэ башлыйлар.
     Тарих кушуы буенча, элеге катлаулы мэсьэлэлэрне ацларга тырышу татар телендэ басыла башлаган беренче газета-журнал битлэрендэ киц колач ала, барлык телэгэн кешегэ бу хакта Yзлэренец фикерен эйтергэ мемкинлек ачыла.
     Татар сейлэм теле Yсешендэ чираттагы этап XX гасыр уртасында башлана. Терле миллэтлэрне руслаштыруга корылган Сталин сэясэте тээсирендэ, татар сейлэм теле рус теле белэн бик нык бозылган, эдэби телдэн бик нык ераклашкан. Бигрэк тэ шэhэрлэр ^ирлегендэ ярым татарча, ярым русча сейлэм естенлек ала башлаган.
     Совет чорында эдэби тел нормалары тагын да ныграк эшкэртелгэн. Аныц электэн ныгыган эдэби hэм публицистик стильлэре генэ тугел, фэнни, рэсми hэм сейлэм стильлэре дэ бик нык Yстерелгэн, нормага салынган. XX гасыр урталарында шэhэр балаларыныц жиде

10