Татарский язык


Министерство науки и высшего образования Российской Федерации Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Казанский национальный исследовательский технологический университет»








Р. М. Хуснетдинов




                ТАТАРСКИЙ ЯЗЫК





Практикум














Казань Издательство КНИТУ 2019

1

       УДК 811.512.145(076)
       ББК Ш143.23
           Х98

Печатается по решению редакционно-издательского совета Казанского национального исследовательского технологического университета

Рецензенты:
канд филол. наук, доц. Ф. Х. Габдрахманова
канд филол. наук, доц. Л. Г. Гилязова




        Хуснетдинов Р. М.
Х98 Татарский язык. : практикум / Р. М. Хуснетдинов; Минобрнауки России, Казан. нац. исслед. технол. ун-т. - Казань : Изд-во КНИТУ, 2019. - 88 с.

        ISBN 978-5-7882-2693-4

    Содержит темы по некоторым разделам татарского языка. После теоретического материала приведены задания для практических занятий, вопросы для самостоятельной подготовки, что позволяет установить степень усвоения студентами материала и сориентироваться в специальной литературе по вопросам изучения татарского языка в непрофильных вузах.
    Рекомендуется желающим и начинающим изучать татарский язык, студентам КНИТУ, обучающимся по любому направлению в рамках учебного плана, в котором предусмотрено преподавание татарского языка в вариативной части.
    Подготовлен на кафедре обучения на двуязычной основе.

                                         УДК 811.512.145(076)
ББК Ш143.23

ISBN 978-5-7882-2693-4 © Хуснетдинов Р. М., 2019
                        © Казанский национальный исследовательский технологический университет, 2019


2

CY3 БАШЫ


      Хэзерге татар теле - Y3 системасы, законннары, кагыйдэлэре, традициялэре, норма, вариантлары, диалект терлелеге белэн 6YreHre кенгэ кадэр килеп житкэн камил тел. Ул татар халкыныц рухи hэм мэдэни хэзинэсенец чагылышы. Тарихи кузпектэн караганда, Татарстан республикасы территориясендэ яшэгэн hэм деньяга сибелгэн татарлар ечен ул уртак.
      Гомумхалык татар теле тешенчэсе телнец кулланылыш дэрэжэсен, камиллэшYен, традициялэр белэн баюын hэм билгеле бер системага салынуын Y3 эченэ ала. Гомумхалык татар теленец бер елешен тээмин иткэн эдэби тел аерым игътибарга лаек. Эдэби телгэ эшкэртелгэнлек, кагыйдэлэргэ буйсынганлык, диалектлардан естенлек, вариантлылык hэм терле вазифалылык хас. Эдэби тел терле дэрэжэдэ эдэби эсэрлэрдэ, фэн елкэсендэ, укыту/тэрбия процессында, дэYлэт идарэсе органнарында кулланыла.
      Татар теле XXI гасыр укучысына куп этаплар, каршылыклар аша утеп килеп житкэн. Ул элеге атама белэн беренче тапкыр бары тик 1899 елда Уфада рэсми рэвештэ телне тикшерY буенча уздырылган гыйльми утырышта карала. Элеге утырышта терки телгэ нэтижэ ясала hэм килэчэктэ куллану дэрэжэсен тикшерелэ. Терки тел рэсми рэвештэ “Казан шивэсе” атамасын ала.
      Татар теленэ кагылышлы килэсе утырыш 1920 елда уткэрелэ. 1920 елныц 27 нче маеннан Татарстан автоном республикасы (ТАССР) барлыкка килэ. Татар теле фактик статуска ия була. Татар телен рус теле белэн тигез дэрэжэдэ куллану зарурлыгы туа. Бигрэк тэ, эш кэгазьлэрендэ кулланылган “всетатарский” атамасын бетереп, документларны ике телдэ язу максат итеп куела.
      XX гасырныц егерменче еллар ахыры, утызынчы еллар башында илдэ тотрыксызлылык дулкыны башлана. Элеге шаукым татар теленэ, бигрэк тэ элифбасына зур йогынты ясый. 1927 нче елда гасырлар буена килгэн гарэп графикасы латин элифбасына алмашына. Латин графикасыныц да гомере озын булмый, 1939 елда аца алмашка кириллица килэ. Нэкъ менэ шушы чорларда татар язма теле уз тарихын, Y3 традициялэрен югалта.

3

      XX гасырныц 90 нчы елларында, Совет власте таркалгач, татар теле берникадэр ирек ала. Телгэ гарэп, фарсы алынмалары кире кайтарыла.
      Егерме беренче гасыр башында кире латин графикасына кYЧY мэсьэлэсе карала башлый, тик рэсми рэвештэ кабул ителми.
      Соцгы елларда татар теле купторле каршылыкларга очрап тора. Аларны hэрбер кеше тарафыннан системалы рэвештэ тикшергэндэ генэ, берникадэр жищтэ ирешеп булачак. Егерме беренче гасырда дини Yсеш, дини тэрбия берникадэр кочкэ ия булды. Мэчет-мэдрэсэлэрдэ hэр телэк белдерYчегэ дини гыйлемнэн тыш, татар теле дэреслэрен алу момкинлеге бар. Без - татар халкы яшэеше, килэчэге очен коч куючылар - татар теле, эдэби телебез Yсешен дини юнэлешкэ бэйлэп кенэ саклап кала алачагыбызны ацларга тиеш.
      Югарыда кыскача татар теле тарихына, Yсеш-Yзгэреш этапларына бэйле мэгълYмат бирелде. Олеге хезмэттэ татар теленэ, гомумэн, hэм аерым алганда, сойлэм культурасы, CYЗьясалышы, лексикология олкэлэрен яктырткан темаларга багышланган теоретик материал hэм hэр темадан соц 5 практик бирем язылды. Студентларныц фикерлэY сэлэтен устеру hэм укыган материалны YЗлэштерY дэрэжэсен тикшереп карау максатыннан, hэр тема ахырында берничэ сорау урнаштырылды. Пракик биремнэрне чишY hэм сорауларга жавап биру - язылган материалныц асылын ачарга ярдэм итэчэк. Олеге темалар барысы да татар телен пропагандалау, яктыртуны, биремнэр - студентларныц фикерлэY сэлэтен YCтерY, чагыштыру, топ фикерне аерып ала белY кунекмэлэрен Y3 эченэ ала.
      Олеге материаллар, студентлар очен контроль эшлэр башкарудан тыш, эхлакый тэрбия, Yзпрофессиональ эшчэнлектэ кондэшлеккэ сэлэтле белгечлэр булырга ярдэм итэчэк.

4

СУЗЛОР ЬЛМ ГРАММАТИК
ЧАРАЛАР СИСТЕМАСЫ БУЛАРАК ТЕЛ.
ТАТАР ТЕЛЕ

     Глоссарий:    язык, инструмент общения, система
грамматических средств, средство общения, государственный язык, семейство тюркских языков, узнаваемый, совершенный язык, арабская графика, латинский алфавит, кириллица, участие.

     Сораулар:
     1. Нэрсэ ул тел?
     2. Тел белэн сейлэм арасындагы аерманы билгелэгез.
     3. Татар теле теллэр ситемасыныц нинди семьялыгына керэ?
     4.       Ни ечен татар теле Юнеско тарафыннан танылу ала hэм кулланылышта булган 14 тел рэтенэ керэ?
     5. Сез татар телен ни дэрэжэдэ белэсез?

     Тел - кешелэргэ Yзара ацлашу, фикерлэY, уй-фикер казанышларын беркету ечен хезмэт итэ hэм, гадэттэ, hэр халыкта узго, Yзенчэ була торган CYЗлэр hэм грамматик чаралар системасы булып тора.
     Бутэн аралашу формаларыннан аермалы буларак, тел хэрефлэрне бер-берсе белэн берлэштереп, яца мэгъгумат белдерергэ мемкин.
     Тел - кешелэрнец Yзара аралашу чарасы. Тел булмаса, кешелэр бер-берсен ацлый алмаслар иде. Тел шулай ук белем, тэжрибэ туплау, халыкныц фэн, мэдэният елкэлэрендэге тэжрибэсен яца буынга тапшыру чарасы. Кешелэр hэм буыннар аралашмаса, кешелек жэмгыяте барлыкка килэ hэм Yсэ алмаган булыр иде.
     Кешелэрнец аралашу телендэ хэрефлэр буларак CYЗлэр hэм кул ишарэлэре кулланыла. Шулай ук тел сакланып калу ечен, язма рэвештэ дэ бирелергэ hэм сакланырга мемкин. Ишарэлэр hэм интонациялар шулай ук мэгълYмат житкеру ечен кулланыла, эмма аларны язма формага эйлэндереп булмый. Кайсыбер уйлап чыгарылган аралашу теллэре тулысынча визуаль ишарэлэрдэн тора. Деньяда мецлэгэн тел бар, hэм шуларныц кубесе уртак Yзенчэлеклэргэ ия.
     Тагын бер игътибарга лаек термин - ул “сейлэм”. Тел - знаклар системасын хасил итсэ, сейлэм аралашу чарасы ролен ути. Сейлэмэ

5

hsM язма формаларга 6YneH9. Беренчесе, Y3 чиратында, монологик hsM диалогик сейлэм барлыкка китерэ.
      Татар теле - Татарстан республикасында дэYлэт теле. Татар халкы Yзенец теле белэн Алтай теллэре системасыныц терки теллэр гаилэсенэ карый. Ул Yзбэк, казах, чуваш, терек, башкорт, терекмэн, нугай, каракалпак, азэрбай^ан, кыргыз, тувин hэм башка теллэр белэн терки теллэр семьялыгын тэшкил итэ.
      Олеге телдэ жиде миллионнан артык кеше сейлэшэ, шуларныц 1 миллион 765-е Татарстанда яши. Татарлар бетен денья буйлап сибелгэн. Элекке Советлар Союзыныц 80 тебэгендэ, Теркия, Финляндия, Германия, Америка Кушма Штатлары, Кытай, Австралия, Япония кебек дэYлэтлэрдэ татарлар яшэве билгеле. Аларныц кубесе ана теллэрендэ сейлэшэ, гореф-гадэт, йола, бэйрэмнэрне угкэреп тора. Татар халкында зур танылу алган Сабантуй бэйрэме ел саен югарыда санап киткэн иллэрдэ угкэрелэ. Татарча ацлаган hэм сейлэшкэн кешелэр кайбер башка терки теллэрне ацлый ала.
      МэгълYм булганча, татар теле - инглиз, кытай, hинд, испан, немец теллэре белэн беррэттэн, ЮНЕСКО тарафыннан танылу алган hэм кулланылышта булган 14 тел рэтенэ керэ. Таныган тел галиме, профессор Ф.Э. Ганиев фикеренчэ: “Бу хэл очраклы тугел. Yзенец грамматик, лексик узенчэлеклэре буенча татар теле терки семьялыкта камил теллэрдэн санала. Шунлыктан, татар телен белгэн кеше терек, кыргыз, башкорт ^б. миллэт вэкиллэре белэн тэр^емэчесез аралаша ала”.
      Татар теле - бик борынгы hэм бай теллэрнец берсе. Мец еллар элек, ислам дине кабул ителу белэн, татар халкыныц Y3 элифбасы барлыкка килэ. Ул гарэп язуына нигезлэнэ. Шул вакыттан бирле, татар телендэ йез мецлэгэн китап, газет hэм журналлар чыккан. Татар телендэ беренче эдэби эсэр 1212 нче елда язылган дип санала. О XX гасыр башында, бастыруга рехсэт алгач, татар телендэ егермегэ якын журнал hэм шул ук чама газет чыгып бара.
      Совет чорында татар теленец кулланышы тарайган. Ул сэяси-ижтимагый елкэдэ бик аз кулланылган. 70-80 нче елларда татар телендэ ДYрт журнал hэм еч газет кына чыкканлыгы билгеле, э район Yзэклэрендэ hэм авылларда татар мэктэплэре ябылып барганнар.
      Татарларныц тарихы катлаулы. Тарихта «татар» дип куп халыкларны атап йерткэннэр. Мэсэлэн, безнец эрага кадэр 4-3 нче йезлэрдэ Беек Кытай стенасы (дивары) татарлардан саклану ечен тезелгэн. О унеченче йездэн башлап, руслар узлэреннэн кенчыгышта

6

булган бетен халыкларны «татары» дип атаганнар. Унтугызынчы гасырныц уртасына кадэр руслар hsM европалылар барлык теркилэрне “татар” дип атыйлар. Шуца курэ, Казан яки Идел татарларын Кырым татарлары hэм Себер татарлары белэн бутарга ярамый. Бу халыклар татар телендэ аралашса да, бер-берсеннэн фонетик, лексик Yзенчэлеклэре белэн аерыла.
      Татар теле 1928 нче елга кадэр гарэп алфавитына нигезлэнэ. 1928 нче елдан 1939 нчы елга кадэр татар теле латин элифбасына кYчэ. Э инде 1939 нчы елда рус алфавиты - кириллицага кучеш чоры башлана.
      Татар теле - татар мэдэниятенец нигезе. Татар эдэбияты бай. Идел буе болгар дэYлэтендэ “Кыйссаи Йосыф” эсэре белэн танылу алган Кол Галидэн алып, Алтын Урда шагыйрьлэреннэн - Котб, Хэразми, Сэиф Сараи; Казан ханлыгы чорында ижат иткэн Мехэммэдьяр, 0мми Камал кебек эдиплэр ижат иткэн. XVII гасырда ижат итучелэрдэн МэYлэ Колый белэн Габдине атап китсэк, XVIII гасыр эдэбиятыныц хэзинэсе булып - Габдерэхим Утыз-Имэни hэм Габдессэлам ижаты санала. XIX гасырныц иц куренек. 1е шэхеслэреннэн Каюм Насыри, ШиИабеддин Мэржани ижатдары мэр^ан булып тора. XX гасыр башы татар эдэбиятыныц алтын чорын тэшкил итэ. Элеге чор шагыйрь-язучыларын атаганда, Г. Тукай, Ф. Эмирхан, Дэрдмэнд, Заhир Бигиев, Г. Ибраhимов, h. Такташ, М. Жэлил, Г. Бэширов, М. МэНдиев, Э. Еники, Т. Мицнуллин hэм башкалар татар эдэбиятыныц абруен югары кYтэрYче шэхеслэр икэнлеген билгелэп уту кирэк. Аларныц эсэрлэре кун теллэргэ тэр^емэ ителгэн.
      Тел гыйлеме елкэсендэ хезмэт итучелэрдэн - Жамал Вэлиди, Риза Фэхретдин, Гыйбад Алпаров, Александр Казем-Бек, Дилэрэ Тумашева, Флера Сафиуллина, Мирфатыйх Зэкиев, Илида Бэширова, Фэhимэ Хисамова, Фуат Ганиев, Фэрит Йосыпов, Фирдэвес Г арипова, Фэрит Хэким^анов кебек галимнэрне атап китэргэ кирэк.
      Казан милли тикшеренY технология университетында да татар телен пропагандалаучы чаралар утеп тора. Инде берничэ ел рэттэн “Татарча диктант” белем биру акциясендэ вуз студентлары актив катнашып килэ.
      Татар халкыныц беек улы Габдулла Тукайныц туган кененэ багышлап, ел саен шагыйрьнец шигырьлэрен уку конкурсы уза.
      Шулай ук hэр елны уздырылучы икетеллелек проблемаларын яктырткан “Техник вузларда икетеллелек мэсьэлэлэрен тормышка

7

ашыру. Проблемалар hsM перспективалар” исеме астында бетенроссия методик семинары уза. Жыентыкта “мэктэпкэчэ белем биру учреждениесе-мэктэп-югары уку йорты” системасында фэннэрне ике телдэ укыту проблемаларына багышланган бетенроссия вузара методик семинары материаллары нэшер ителэ.
      Татар телен саклау бары тик халыкны Yзеннэн генэ тора. Эгэр дэ гаилэдэ туганнан башлап Y3 туган телецдэ аралашсац, кеше Y3 телен онытмаячак hэм сейлэшергэ оялмаячак.

      Биремнэр


            1. Сузлэрнец дорес язылышын билгелэргэ. Ялгызлык/уртаклык исемнэрнец, парлы CYЗлэрнец язылышына игътибар итэргэ:


      юк бар, ык елгасы, казан милли тикшеренY технология университеты, татарстан республикасы, нэфис акционерлык ^эмгыяте, татарстан республикасы хезмэт, халыкны эш белэн тээмин иту министрлыгы, ике бетен уннан биш, татарстан республикасы хокукый мэгъгуматныц рэсми порталы.


            2.       Хезмэт вазифаларыныц номенклатур атамаларын тэрмсемэ итэргэ:


      - руководитель;
      - заместитель директора;
      - председатель;
     -  заместитель директора по воспитательным работам;
     -  старший научный сотрудник;
      - главный бухгалтер;
      - начальник
      - глава администрации
      - отдел кадров;
      - министр образования и науки
      3.      СYЗлэргэ сорау куярга: 6y^^ оештыру, югарыда, ечтэн бер, рэхим итегез, кошчык, минем, hэм, беркем, иптэшлэрчэ, болытлы, ап-ак, рэхмэт, CYЗлекчэ, таптамаска, езлексез, еландай, журналист, тозсыз, белгечлэр, ике бетен уннан биш, болытлы, кызганыч, исэнме, бораулаучы, атом, минемчэ, Россия Федерациясе, буяу, пыяладай, икейезле, руль.
      4.       Транскрипциягэ нигезлэнеп, CYЗлэрне язарга, оч сузне кулланып, мсомлэ тозергэ: [цатидэ], [менэсэбэт], [берCYCсес], [тэ *сир], [березлексес], [койо], [сэFэт], [wэFдэ], [камил], [боролош], [сустезмэ], [Иэркэм], [хосусый], [сейенеч], [иктисат], [мехэррир].

8

     5.      Берече баганага студентларныц максатка ирешуенэ KumepY4e кеше сыйфатларын, икенче баганга - максатка ирешYне тыючы сыйфатларны язарга (1 нче таблицаны кара).

1 нче таблица

Максатка ирешYгэ KumepY4e Максатка ирешYне тыючы
        сыйфатлар               сыйфатлар       
       талэпчэнлек               ялкаулык       
       жаваплылык               ваемсызлык      
           ...                     ...          

СОЙЛЭМ КУЛЬТУРАСЫ


     Глоссарий:   культура речи, чистота слова, формирование
коммуникативных компетенций, орфографическая / стилистическая / пунктуационная грамотность, письменный текстовый образец языковой системы, письменные и устные особенности, самостоятельная отрасль, активные / пассивные слова.

     Сораулар:
     1.       Кайсы факторлар туган телне саклау платформасы буларак кулланыла?
     2.       Сейлэм культурасыныц теп максатын эйтегез.
     3.       Сейлэм культурасыныц мэгънэлэрен ацлатыгыз.
     4.       Сейлэм культурасы нинди аспектларда ейрэнелэ?
     5.       Актив hэм пассив CYЗлэргэ мисаллар китерегез.


      Сейлэм культурасы кеше тормышыныц эhэмиятле елеше санала. Сейлэм культурасы югары дэрэжэдэ булган кеше Yзен белемле, тэрбияле дип атый ала.
      Традициялэрне яцарту, CYЗгэ ихтирам белэн карау, CYЗ чисталыгы, байлыгы - болар барысы да туган телне саклау платформасы буларак карала.
      “Татар теле hэм сейлэм культурасы” елкэсенец теп максаты: булачак белгечнец коммуникатив сейлэм компетенциясен формалаштыру hэм алгарышын тээмин иту; техник вуз студентларыныц татар телендэ дерес жемлэ тезYлэренэ ирешY тора.


9

     Бурычлар:   студентларныц сейлэм культурасын арттыру,
орфографик, пунктуацион, стилистик грамоталылык тэрбиялэY, татар теле культурасыныц Yсеш-Yзгэреше хакында белем биру, фэнни-техник hэм мэдэниятара коммуникатив компетенциялэр булдыру. Сейлэм культурасыныц теп бурычларыннан - эдэби тел, аныц нормаларын саклау тора. Нэкъ менэ эдэби тел татар миллэтен туплап торучы бау буларак кулланыла.
      Дистэгэ якын гасырлык тарихы булган татар теле берничэ тапкыр Yзгэрешлэр кичерергэ дучар булган. Беренче чиратта, Yзгэреш алфавит алышыну белэн бэйле. Тик, еллар YTY белэн, традициялэр ныгыган, урнашкан нормалар тотрыкланган. Шунлыктан нормаларныц Yсеш-Yзгэрешен кузэту, естэмэлэр керту - тел гыйлеменец сейлэм культурасы бYлеге бурычы булып тора.
      “Сейлэм культурасы” термины купкырлы.
      Беренчедэн, аны киц мэгънэдэ - “тел культурасы” форматында, ягъни тел системасыныц язма текст Yрнэге буларак карарга кирэк.
      Икенчедэн, тар мэгънэдэ - hэрдаим аралашу процессында язма hэм сейлэмэ тел Yзенчэлеклэрен, мемкинлеклэрен тормышка ашыру. Оченчедэн, тел гыйлеменец местэкыйль тармагы.
      Сейлэм культурасы еч аспекта ейрэнелэ.
      1. Норматив: тел нормаларын ейрэнY.
      2. Коммуникатив: телнец сэнгатьле    сурэтлэY чараларын
ейрэну.
      3. Этик: сейлэм этикетын, аралашу ысулларын хикэялэY.
      Ж^эмгыятьтэ сейлэм культурасыныц теоретик елешендэ ике бурыч тора:
      а)      эдэби норма проблемасы, аныц теоретик hэм культурологик интерпретациясе;
      б)      татар телен терле Yзгэрешлэргэ китерYче йогынтылардан саклаучы регулятив аспект.
      Татар теле Yзенец фразеологик байлыгы, Yсеш алган лексикасы, сыгылмалылыгы белэн денья теллэре арасында Yзенец тотрыклы урынын алып тора. Нормадан тыш булган чигенешлэр хата буларак кабул ителэ.
      1.      Орфографик hэм пунктуацион хаталар: дерес язу hэм тыныш билгелэрен дерес куймау очраклары.
      2.       Орфоэпик: CYЗ эйтелешендэ нормадан читлэшY.
      3.       Грамматик: CYЗтезмэ, ^емлэ тезегэндэ, грамматик
категориялэр кулланганда, телнец грамматик знаклар тайпылышы.

10