Этот день мы приближали, как могли

             НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК БЕЛАРУСИ
             МИНИСТЕРСТВО ОБОРОНЫ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ







                ЭТОТ ДЕНЬ





      МЫ ПРИБЛИЖАЛИ,





                КАК МОГЛИ...





                          Материалы Международной научно-практической конференции, посвященной 70-летию Победы в Великой Отечественной войне и окончания Второй мировой войны

(Минск, 7-8 мая 2015 г.)




В двух частях
Часть



















2

                                     Минск «Беларуская навука> 2016

УДК 94(47+57)“1941”(082)
ББК 633(4Беи)я43
     Э92

Р е д а к ц и о н н а я к о л л е г и я:
В. Г. Гусаков (главный редактор), А. А. Равков, А. А. Коваленя (зам. главного редактора), В. И. Адамушко, В. В. Данилович, М. Г. Жилинский, А. М. Литвин (ответственный редактор), В. Л. Лакиза

С о с т а в и т е л и:
А. А. Криворот, А. П. Соловьянов, С. Л. Гаранин, С. А. Третьяк

Р е ц е н з е н т ы:
академик НАН Беларуси, доктор исторических наук, профессор М. П. Костюк, доктор исторических наук, профессор В. В. Тугай, доктор исторических наук, профессор А. Ф. Вишневский

    Издание подготовлено в рамках выполнения Государственной программы научных исследований на 2011-2015 гг. «История, культура, общество, государство» (научный руководитель - член-корреспондент НАН Беларуси, доктор исторических наук, профессор А. А. Коваленя) подпрограммы № 1 «История, духовная и материальная культура белорусского народа» («История и культура») (научный руководитель - член-корреспондент НАН Беларуси, доктор исторических наук, профессор А. А. Коваленя; кандидат исторических наук, доцент В. В. Данилович; научный руководитель задания - доктор исторических наук, профессор А. М. Литвин), а также Государственной программы научных исследований на 2016-2020 гг. «Экономика и гуманитарное развитие белорусского общества» (научный руководитель - член-корреспондент НАН Беларуси, доктор исторических наук, профессор А. А. Коваленя) подпрограммы № 1 «История и культура» (научный руководитель - кандидат исторических наук, доцент В. В. Данилович).

          Этот день мы приближали, как могли... : материалы Междунар. науч.-Э92 практ. конф., посвящ. 70-летию Победы в Великой Отечественной войне и окончания Второй мировой войны (Минск, 7-8 мая 2015 г.). В 2 ч. Ч. 2 / Нац. акад. наук Беларуси, М-во обороны Респ. Беларусь ; редкол.: В. Г. Гусаков (гл. ред.) [и др.]. - Минск : Беларуская навука, 2016. - 322 с.
          ISBN 978-985-08-2004-4.
          Во второй части сборника представлены статьи, посвященные художественнофилософскому осмыслению событий Великой Отечественной войны в белорусской литературе, а также вкладу ученых в Великую Победу, сохранению памяти о Великой Отечественной войне и проблемам патриотического воспитания подрастающего поколения.
          Рекомендован ученым, преподавателям, студентам и всем, кто интересуется историей.

УДК 94(47+57)“1941”(082)
ББК 633(4Беи)я43
ISBN 978-985-08-2004-4 (ч. 2)                © Оформление. РУП «Издательский дом
ISBN 978-985-08-1954-3                         «Беларуская навука», 2016

Секцыя 4



МАСТАЦКА- Ф1ЛАСОФСКАЕ АСЭНСАВАННЕ ПАДЗЕЙ ВЯЛ1КАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ У БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРЫ


Г. Я. AgaM0Bi4 (М1нск)


            ВОБРАЗ-ФОТАЗДЫМАК: СЮРРЭАЛ1СТЫЧНАЯ РЭАЛЬНАСЦЬ ВАЙНЫ


   Вобраз-фотаздымак - у маетацгам творы тая выразная дэталь, у якой ag6i-ваецца агульнае цэлае. «У вокамгненш бачыць вечнасць... / I неба - у кроплi дажджавой», - так англшега паэт-рамантык В. Блейк мовай паэтычных вобра-зау акрэелiу здольнаець чалавека у адзшкавым зауважаць прыкметы вялшага, у хуткаплынным - вечнае (верш мае еiмптаматычную назву - «Умей» [4, е. 46]). Падобнае майетэретва адрозшвае еапрауднага прафееiянала: знакамггы вучо-ны XIX ет. Э. Сент-1лер, маючы толью адзш зуб жывёлы, мог узнавщь цэлы аргашзм. Тагам жа майетэретвам павшен валодаць еапраудны шеьменшк: А. дэ Бальзак вучыуея на прыкладзе Сент-1лера праз аеобныя вобразы або воб-раз пераетвараць етруктуру уеяго грамадетва. Не меншым майетэретвам па-вшен валодаць i чытач, каб па адзшкавых вобразах маетацкай еiетэмы творцы умець аднавщь жыццё грамадетва, крашы, эпохк.
   Вобраз-фотаздымак у кшамаетацтве - гэта кадр буйнога плана, у яим наглядна дэманетруецца пэуны етан аеобы щ рэчы, заеяроджваецца увага на вы-разнай выяве-абрыее, на тым нязвыклым фокуее, праз яи гэты аб’ект бачыцца як бы наноу. У рэшце рэшт гэта епыненае iмгненне, якое - наеуперак традыцьп -можа быць зуеiм непрыгожым, агадным, жахлiвым, нават непрыетойным.
   Адным з яекравых еучаеных уваеабленняу вобраза-фотаздымка, евоеаеабль вага етоп-кадра, з’яуляюцца вядомыя кадры з кшаетужга «1дз1 i глядзЬ> (паводле «Хатынекай аповеещ» А. Адамовiча, рэжыеёр Э. Клiмау). Сярод мнопх шшых ёець кадр, дзе буйным планам паказаны поуныя жаху вочы падлетка Флёры, да екрош якога фашыет прыетавiу рэвальвер: так нямецга акупант фатагра-фуецца - «на памяць». «На памяць», дзеля захавання у памящ - аеноуная функ-цыя вобраза-фотаздымка, яга павшен пакшуць яго у памящ гледачоу або чытачоу, наетупных пакаленняу, ягая, аднойчы уражаныя, змогуць узнауляць гэты вобраз i наноу адчуваць тыя пачуцщ жаху, апды, непрымання зла, якое етала перша-прычынай з’яулення i захавання «у памящ» згаданага вобраза-фотаздымка.
   1ншы вобраз-фотаздымак гэтай кшаленты - партрэт Птлера. Флёра вы-рвауея з пекла зшшчанай вёега, уратавауея ад здзеку каршкау - i ён етраляе. Заетаушыея еам-наеам з партрэтам Птлера, затаптаным у брудзе партызанам^

3

яюя адыходзяць пасля бою з фашыстам^ Флёра страляе у партрэт палача-«звышкаршка», - ён страляе у партрэт Адольфа Птлера, у таго, у тых, з им ён павшен найперш падвесщ свае рахункг Флёра страляе у Птлера... Па версп аутара юнастужю 1970-х гадоу, якую трымала цэнзура, фильм меу назву «Забще Птлера!». Затым замест партрэта Птлера на экране з’яуляецца «жывы» фюрар -мы бачым кадры дакументальнай юнахрошкЁ Птлер прымае парад - стужка рухаецца у адваротным юрунку: шарэнп адступаюць, бомбы вяртаюцца у люк бамбардзiроушчыка. Час таксама рухаецца назад: 1943, 1941, 1939, 1933, 18... I кожны раз са «спыненнем» часу i разгортваннем яго сюжэтау Флёра страляе у фюрара. Ён страляе у Птлера 1943, Птлера 1941, Птлера 1939, Птлера 1933 г... Флёра страляе, пакуль на экране не з’яуляецца жанчына з дзщем на руках. Згодна з лопкай развщця сюжэта - Ганна Шыкльгрубер з маленьюм Адольфам на руках. I калi беларуск падлетак «забiвау» Птлера у 43-м, 41-м, 39-м, 33-м... забiвау Птлера-забойцу, Птлера-злачынцу са злачынцау, то тут раптоуна яго рука спышлася - ён не страляе у жанчын i дзяцей. Нават калi гэта будзе Птлер.
   Найбольш уражлiвыя вобразы-фотаздымк часоу вайны узнауляюцца вачы-ма падлетка, а не толью чалавека, за сшнай якога шмат дзясяткау гадоу i не менш жыццёвага вопыту, як мае вялiзны стос як жахлiвых, так i радасных вобразау-фотаздымкау у сваёй памящ. Менавгга падлетка. 1м з’яуляецца герой лггара-турнага твора. 1м быу аутар падчас узшкнення гэтага вобраза, яю быу пера-асэнсаваны i узноулены у яго творчасщ.
   I^si - i глядзП. Глядзi - i 1дзП.
   Другая сусветная вайна, Айчынная на беларусюх землях - запамiнальнымi вобразамi-фотаздымкамi захавалася у памящ дзяцей, падлеткау ваенных вобразау шмат як у беларускай лггаратуры, так i у творах шсьменшкау шшых краш. «У вайны не жаночы твар» [1, с. 2] - гэта словы з эшграфа да першага рамана «Вайна пад стрэхамш дылогп «Партызаны» Алеся Адамовiча. Але у вайны i не дзщячы твар, не твар хлапчука-падлетка, жорсткай сялай бяздуш-най машыны кшутага пад колы, пад лязо Смерщ. Вобраз на мяжы сну i рэаль-насщ з ашаламляльным пытаннем: як такое можа быць? Як такое можа быць СА МНОЙ? У вышку чаго i узшкае так званы ашаламляльны вобраз. I хоць ён у мноых творах пра вайну выразна рэалютычны, але з гэтага не перастае быць меней ашаламляльным: як такое можа быць?
   «Он успел, он точно рассчитал и успел упасть до того... Но он не успел упасть до того, как брызнула очередь человека в очках. Он даже увидел, как сверкнуло...
   ...Все исчезло, кроме оглушающего звона, который поднимается, поднимает, уносит куда-то... Ага, вот что гудит не переставая - большая зеленая каска. Сорвало с головы. И тут увидел дыру в каске - страшную, неровную, огромную. Секунды, пока он еще слышал, были долгие, как вся прожитая и вся не прожитая им жизнь...
   - Толю убили, - прорвалось сквозь звон, - мальчишку убили.
   МЕНЯ? МЕНЯ УБИЛИ? ОНИ ВСЕ ТАМ... ВОТ КАК ЭТО БЫВАЕТ! ЗНАЧИТ, ЭТО ТАК БЫВАЕТ? ЧЬЯ ЭТО КАСКА, ТАКАЯ ОГРОМНАЯ?.. ДЫРА...

4

В МОЕЙ НЕ БЫЛО... НЕТ, ЭТО МОЯ... ЧЕРЕЗ НЕЕ... ЧЕРЕЗ ЭТУ ДЫРУ!.. ЕСЛИ БЫ НЕ ЭТО...
   ...Это еще слышал Толя. Но это там, где они все, где нет его, НАВСЕГДА НЕТ, и где еще что-то происходит...» [1, с. 552].
   Сюррэалютычным гэты вобраз-фотаздымак можна назваць таму, што сама рэальнасць мае сюррэалютычны характар. Герой-дэтэктыу (яго ролю выкон-вае Нпсалас Кейдж) з амерыканскага трылера «Восем мЫметрау» (1999) пы-таецца у забойцы, як пачувае сябе чалавек, у цела якога пачынае ушвацца нож. I чуе у адказ: здзiуленне. Здзiуленне, што гэта адбываецца з 1м самiм. Здзiуленне, што гэта адбываецца на самай справе. Здзiуленне, што не можа такога быць: яшчэ iмгненне - i яго (яе) не стане. I не будзе ужо школ1!.. Як i перакананне героя-дэтэктыва: такога не можа быць! Ншол^ Такога не павшна быць! Н^ол^!!
   I таюх вобразау-фотаздымкау шмат. I не толью у сучасным мастацтве.
   У рамане М. Шолахава «Паднятая цалша» ёсць жахлiвы эшзод, сюррэалш-тычны сваёй немагчымай праудай. Да сялянскай сямЧ уночы прыйшоу кулак-злачынца. Ён падышоу да ложка, у яюм спалi мужык з жонкай, падняу коудру... Жахлiвымi вачыма глядзщь на забойцу з сякерай жанчына, якой забойца ужо падняу спаднщу, каб агалщь яе бездапаможнае цела, каб закрыць ёй вочы на тое, што... Таю вобраз не можа быць проста рэалютычным. Яго можна назваць звыш-рэалютычным, звышнатуральным. I згодна з названай традыцыяй, сюррэалю-тычным, магчымым хiба толью у самым страшным сне. Такое не можа быць. Такое нельга уявщь у рэальнасщ. Але уся прауда такога вобраза-фотаздымка у тым, што менавыа ён i з’яуляецца самай сапрауднай, самай аголенай праудай.
   «Полауцау упау на жанчыну, падушкай прыдавiу ёй твар... Пад яго скруча-ным пальцам разшава паддаецца, потым мягка паузе разарваная губа, палец -у цёплай крыв^ але жанчына ужо не крычыць глуха i працяжна: у рот ёй да самай глотю забiу ён скамканую спаднщу... Сякера у руках Полауцава... (Ён. - Г. А.) заварочвае ёй на галаву падол палатнянай сподняй кашулк хвшшу затрымлiвае погляд на спрауным целе трыццащгадовай жанчыны, якая яшчэ не нараджала... Полауцау у паузмроку раптам бачыць: лагчына на грудзр смуглявы жывот жанчыны пачынаюць шьснщца, хутка пакрываючыся потам. «Зразумела, навошта галаву накрыу. К чорту!..» Полауцау, крэкнуушы, апус-кае лязо сякеры на кашулю, што накрыла твар» [9].
   У вайны не дзщячы твар.
   I у вайны не маладое аблiчча.
   У яе - аблiчча Смерщ, хоць знешне i за выглядам жанчыны, i за тварам пад-летка, i у бездапаможнай позе дзщящ, знаёмага, земляка, сябра, бацью щ мащ... калi н дзщя, н нават мащ ужо не могуць уратаваць самае галоунае - само жыццё.
   У вайны няма аблiчча.
   У яе ёсць толью жахлiвае, надта жахлiвае...
   Самае жахлiвае - гэта прощстаянне жыцця i смерщ i перамога смерщ, гэта прощстаянне маладосщ, першай красы жыццёвага росквггу - i жахлiвых прывщау-малюнкау гшення, разлажэння, незваротнага сыходу з Зямлг

5

   Taki вобраз-фотаздымак мае выразны сюррэалютычны характар. I таму, што гэта ашаламляльны вобраз. I таму, што рэальнасць ашаламляльная, тым больш для маладога чалавека. I спалучэннем вядомага i яшчэ невядомага. I таму, што ён створаны на мяжы свядомага i падсвядомага... Гэты вобраз шматколерны, таму свaiмi незвычaйнымi фaрбaмi так уражваюць карщны сюррэалютау
   Макам Гарэцю, як1 першым дакументальна зафпссавау iмгненныя i неза-быуныя у сваёй жaхлiвaсцi адбпта вайны, шбыта услухоуваецца у грукат ка-нанады, пaдлiчвaе колькасць снарадау, выпушчаных батарэяй. Ён апрабоу-вае aблiччы смерщ, жахаючыся самой яе прысутнасщ тут, сярод свaiх, побач з сабою: «...наш батарэец Талстоу, слауны хлопец, узяу аднаго забггага немца за руку, патрымау яе, адубелую, i щхенька палажыу Нашто ён гэта рaбiу? Мусщь, цiкaвiуся, што такое мёртвы» [5, с. 146]. I самае жaхлiвaе - гэта несу-мяшчальнасць вайны з будучым жыццём, з тым, што мусщь яшчэ нарадзщца, яшчэ толью прыйдзе у свет. «...перад вакзальным будынкам прахаджвалася пара. Ён - стромю, харошы афщэр, з дужа крывою шабляю, што валачылася па зямлф яшчэ зуюм маладзенью. Яна - тож маладая, ды грубенькая, мусщь, цяжарная... Тут - шчырае каханне i разлука...» [5, с. 129]. Сюррэалютычны воб-раз адметны спалучэннем неспалучальнага. Вайна ж у самой сваёй аснове-першапрычыне i ёсць такое спалучэнне немагчымага.
   Найбольш жaхлiвaе - гэта безабароннасць самога жыцця, юнутага пад бяз-душныя колы Смерщ. Гэта назаусёднае расстанне - «где они все, где нет его, НАВСЕГДА НЕТ» - тых, хто упершыню сустрэу ранщу жыцця з той, каго пакахау таксама упершыню. «Шчырае каханне» - «i разлука»: вайна... - ёсць у гэтым процшастауленш невытлумачальная «гармошя» - «гармошя» смерщ, зшкнення, сыходу... I сярод усяго - панаванне раунадушнага, бездапамож-насць, безнадзейнасць, адзшота...
   I маук.^васць вечнасщ. Жыццё ёсць рух, i жыццё уяуляе сабою рух: ад жы-вога да нежывога, ад жaхлiвaгa да прыгожага, ад белага да чорнага - i наадва-рот, ад мiру да вайны i ад вайны да мiру... Як бясконцае блуканне-паутарэнне мшулага у сучасным i сучаснага у будучым... Але ж яно уяуляе сабою i адна-часовае юнаванне супярэчнасцей у сштэзе aмбiвaлентнaгa вобраза.
   Падобныя вобразы-фотаздымю захоувае мастацкая памяць розных наро-дау розных часоу - войнау.
   Адным з мастацюх водгукау на пaдзеi франка-прускай вайны стау верш А. Рэмбо «Спячы у лагчыне» (1870), яю набыу aсaблiвую вядомасць у наступ-ныя дзесящгоддзк «Молоденький солдат, с открытым ртом, без кепи, / Всей головой ушел в зеленый звон весны. / Он крепко спит. Над ним белеет тучка в небе. / Как дождь струится свет. Черты его бледны... // ...Не слышит запахов, и глаз не поднимает, / И в локте согнутой рукою зажимает / Две красные дыры меж ребер на груди» [6, с. 457].
   Гэты вобраз-фотаздымак зроблены маладым чалавекам, яю толью увайшоу у стан свядомага асэнсавання жыцця. I таму усё, нават самае звычайнае, ён успрымае шырока aдкрытымi вачамк

6

   Taki ж самы вобраз нарадз^ся у мастацкай свядомасщ М. Багдановiча, яю на час нашсання сваёй мшвдюры «Страшное» быу кaлi не падлеткам, дык яшчэ зусзм маладым чалавекам, яю не зведау вялпсага i шматстайнага вопы-ту чалавека сталага узросту. I таму кожны таю кадр - незабыуны вобраз-фотаздымак, яю так выразна узноулены паэтам i яю щ не заусёды пераходзщь у памяць таго, хто пaзнaёмiуся з iм.
   «Только когда небо совершенно просветлело и побледнел багрянец утренней зари, Семенов выполз из окопа... Вокруг лежали убитые, исковерканные раскаленным металлом снарядов, с оторванными, переломанными членами, вырванными внутренностями. Но глядеть на это не было страшно.
   И совсем уже не страшно было смотреть на живых людей... Один даже просто лежал на земле в удобной позе и смотрел прямо в небо...
   Но Семенов вдруг вздрогнул.
   Крупный рыжий муравей вынырнул из волос мечтателя, пробежал по его виску и пополз через глаз. И веко лежащего не дрогнуло, и по-прежнему широко были раскрыты его глаза.
   Это было страшно» [2, с. 71].
   Дзве прощлеглыя шастаю таго, што увогуле не мае шяих шастасяу -Смерщ. Смерць не мае aблiччaу. Але яна мае свaiх ганцоу. Гэта - адкрытыя, вщавочныя, натуралютычныя у мнопм малюню-вобразы смерщ - раптоунай i пaкутлiвaй, якая даганяе чалавека з разрывам снарада. Вайна разбурае усяюя традыцыйныя уяуленш пра яе.
   Так, каханага Кэтрын Бaрклi (раман Э. Хемшгуэя «Бывай, зброя!») не пры-везлi хоць i акрывауленага, але з прыгожа перавязанай белым бштам галавой. Рамантычны вобраз Баркш распаусюджвауся афщыйнай прапагандай - яго ра-зарвала на кавалю. Так, каханага Брэт Эшлi (раман Э. Хемшгуэя «I узыходзщь сонца (^еста)») не паранЫ, нават не забЫ на вайне, - ён памёр ад дызентэрьп. «Мы видели людей, которые еще живы, хотя у них нет головы; мы видели солдат, которые бегут, хотя у них срезаны обе ступни; /.../ другой идет на перевязочный пункт, прижимая руками к животу расползающиеся кишки, мы видим людей без губ, без нижней челюсти, без лица...» [8, с. 79] - пад карцшай, адноуленай Э. М. Рэмаркам, мог бы падшсацца кожны з названых шсьменшкау. Ва уюх творах прагучау скразны матыу: рамантыка вайны ва успрыманн мала-дога чалавека вельмi хутка змяняецца усведамленнем яе бесчалавечнага твару.
   I менавгга тут, на мяжы жыцця i смерщ, нараджаюцца невырашальныя пытанш, нагрувашчваюцца несутыкальныя думю; менавыа тут узшкае свет абсурду: таму што мне нельга дадумваць гэтую думку да канца... «Мне робщца страшна; мне нельга дадумваць гэтую думку да канца... Для таюх разваг яшчэ не прыйшоу час...» [8, с. 117], - разважае Пауль Боймер, герой рамана Э. М. Рэ-марка «На Заходшм фронце без перамен».
   «Хварэе малы дзщёнак, ён пaмiрaе», - першая фраза з твора П. Элюара «Нажнщы i iх бацька». У свядомасщ хлопчыка падчас агонп узшкаюць сюррэалютычныя вобразы: адна да адной схшяюцца вяршыш шрамщ,

7

«на воблаках - знак, што жыць яму не болей за дзве гадзшы», а стрэлка за акном рэыструе прылiвы i адлiвы яго агонп. I зусям раптоуна шбыта адне-куль, па-за мяжой свядомасщ узшкае пытанне: «Няужо яго не уратуе тое, што ён маленью?!» [3, с. 48]. «Тое, што ён маленью», павшна прощстаяць усяму хаосу, усёй звышмашыне забойствау, што набiрае абароты, яюя спышць разумным сродкамi ужо немагчыма. I застаецца спадзявацца толью на немагчымае. Але на самае галоунае, таму што i з аднаго i з другога бакоу - гэта адзшае -абсурднае. «Няужо яго не уратуе тое, што ён...»!!!
   НАДЗЕЯ-КРЫК, падобная на тую, што знайшла выразнае увасабленне у гады Першай сусветнай вайны у так званай крык-драме, у серый карцш «Крык» (1893-1910) нарвежскага мастака Эдварда Мунка, у якой адлюстравана рэак-цыя чалавека на «бязмежны крык, яюм наскрозь была прасякнута прырода» i яюя мастак шсау, каб пазбавщца ад крыку, яю гучау у яго душы [10]. Карцшы лiчацца правазвесцем крывавага ХХ ст. Экспрэсзяшсцкую драму у нямецкай лггаратуры таксама называюць «крык-драмай». Можна прыгадаць таю прыклад з драмы Георга Кайзера «Газ» (пра падзеi на заводах, дзе вырабляюць газ): «Сына мащ раздавiу выбух! Каго забiу агонь? Майго сына?.. Маё дзщя?.. Я -мащ, i стагнаць я не хачу! Мой крык застыу у мяне на вуснах, i не выкрыкнуць мне яго!.. Мой сын зноу са мной. Ц не ён гэта бушуе у маёй крыта? Ц не ён раздзiрае мой язык i зрывае з яго крык... Навошта ён прынёс ахвяру, iмя якой -мащ? Навошта ссохла яго цела? Навошта вылiзалi iх язык полымя? Навошта?.. Навошта?..» [7, с. 79]. Гэты крык лящць праз усе стагоддзi войнау i катаклгзмау, калi крывавыя рую узнялюя над людзьм^ што мараць пра мiр i жыццё на род-най зямлы
   Так, сусветная лггаратура пра Вялпсую вайну i тое, што працуе на вайну, у экспрэюяшстау стала лггаратурай або «мастацтвам крыку». Але ж таюм «мастацтвам крыку» з’яуляецца i сюррэалiзм, яю у самых розных творах выявiу гэты вышк - i саму сутнасць - вайны як самай-самай сюррэалютычнай рэаль-насщ. Цэлы шэраг мадэршсцюх юрункау i школ узшк менавгга з прычыны не-прымання вайны з боку творцау, разбурэння iх уласнай сувязi з крашай, што аказалася уцягнутай у вайну. Мастаю-мадэршсты адлюстравалi разрыу з лоп-кай мыслення, з мастацкай традыцыяй, якая «ушсалася» у той ланцуг падзей, што заканамерна прывёу да вайны. Таму ва успрыманш i пераасэнсаванш рэальнасщ вайны прадстаушю самых розных мастацюх метадау, у тым лп<у рэалюты, судакранаюцца памiж сабой, паколью iх творы, iх мастацтва здольна крычаць. У сюррэал^тау вобраз-фотаздымак таксама «крычыць», народжаны звышрэальнасцю таго, што адбываецца на тваiх вачах, што адбываецца з та-бою... Як такое можа быць? Ц не сплю я?..
   Сюррэалютычная рэальнасць - рэальнасць любой вайны. Любая вайна для неваеннага чалавека сюррэал^тычная, г. зн. немагчымая, ашаламляльная, на мяжы памiж сном i рэальнасцю, калi толью i спадзяешся: ушчыпнеш сябе, прачнешся - i усё зшкне.
   Але на вайне i ва умовах вайны шчога не зшкае... хiба толью сам чалавек...

8

            Лыаратура



    1.      Адамович, А. М. Война под крышами; Сыновья уходят в бой: романы. Дилогия / А. М. Адамович. - Минск: Маст. лгт., 1973. - 563 с.
    2.      Багдановiч, М. А. Поун. зб. тв.: у 3 т. / М. А. Багдановiч; Акад. навук Беларуси 1н-т лгт.; рэдкал.: В. В. Зуёнак [i шш.]. - Мiнск: Навука i тэхшка, 1992-1995. - Т. 2. - 1993. - 600 с.
    3.     Балашова, Т. Н. Французская поэзия ХХ века / Т. Н. Балашова. - М.: Наука, 1982. - 392 с.
    4.      Блейк, В. З кшп «Песш нявшнасщ» / В. Блейк // Сем цудау свету: Выбр. пераклады паэзп / Я. Семяжон. - Мшск: Маст. лгт., 1977. - С. 46-48.
    5.      Гарэцкг, М. Выбр. тв.: у 2 т. / М. Гарэцкг; рэдкал.: Д. Я. Бугаёу [i шш.]. - МГнск: Маст. лгт., 1973. - Т. 2 / уклад.: Д. Я. Бугаёу, Б. Сачанка. - 478 с.
    6.     Западноевропейская лирика / сост. Н. Я. Рыкова. - Л.: Лениздат, 1974. - 568 с.
    7.      Кайзер, Г. Газ / Г. Кайзер // Зарубежная литература ХХ в.: хрестоматия / сост. В. М. Тимофеева, И. В. Шабловская, Б. П. Мицкевич. - Минск: Университетское, 1985. - С. 77-86.
    8.      Ремарк, Э. М. На Западном фронте без перемен. Возвращение: романы: пер. с нем. / Э. М. Ремарк. - Минск: Вышэйш. шк., 1982. - 380 с.
    9.      [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: http://loveread.ws/read_book.php?id=14720&p=25. -Дата доступу: 12.03.2015.
    10.      [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: http://opisanie-kartin.com/opisanie-kartiny-edvarda-munka-krik. - Дата доступу: 08.02.2015.



            В. Ю. Бароука (Вщебск)

            МАСТАЦКАЕ АСЭНСАВАННЕ ВЯЛ1КАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ У БЕЛАРУСК1Х РАМАНАХ ЭШЧНА-ХРАШКАЛЬНАЙ ФОРМЫ
            ДРУГОЙ ПАЛОВЫ ХХ ст.


   Асэнсаванне падзей Вялгкай Айчыннай вайны займала цэнтральнае месца у беларускай лгтаратуры другой паловы ХХ ст. ПГсьменнгкг звярталГся да адлю-стравання розных перыядау вайны, першыя ж спробы паказаць лёс беларусау на працягу усяго ваеннага лгхалецця належалг Мгхасю Лынькову i 1вану Ме-лежу, пасля гэта зрабЫ 1ван Чыгрынау i Вячаслау Адамчык.
   М. Лынькоу падчас вайны быу рэдактарам газеты «За Савецкую Беларусь», на старонках выданняу «Правда», «Известия», «Савецкая Беларусь», «Раздавiм фашысцкую гадзшу», «Беларус», «Полымя», «Славян», «Огонек» змяшчау на-рысы, артыкулы, фельетоны. Працу над раманам «Векапомныя дш» Лынькоу фактычна пачау яшчэ у 1942 г. пад уражаннем сустрэч у Маскве з людзьмГ, што змагалГся на тэрыторьи Беларуси Першая кшга «Векапомных дзён» выйшла у 1951 г., у 1957 г. часошс «Полымя» надрукавау другую кшгу. Месца дзеяння у «Векапомных днях» - Беларусь, а галоуны герой - народ, яю узняуся на ба-рацьбу супраць фашыстау, таму шмат месца у рамане адводзгзася шараговым удзельшкам барацьбы: Астапу Канапельку, Сауку Чмаруцьку, С’Ывону i 1гна-ту Лагуцькам, Сымону Базылёву, НадзГ Канапельцы, Лене Красачцы, Веры Сма-лянкшай, Майцы СветлГк i шшым. У творы увасобГлася шсьменнщкае уяуленне пра акупаваную Беларусь як край партызан i падпольшчыкау. М. Лынькоу паказвау партызан абаронцамi Радзiмы, але зауважау, што сустракалГся сярод Гх

9

i таш, як CeicmyH, што усе шы накГроувау не на барацьбу з ворагам, а на са-масцвярджэнне за кошт марадзёрствау i здзекау з мГрнага насельнГцтва. У рамане знайшлi яскравае мастацкае увасабленне дзейнасць падпольных абкамау, КанстанцГна Заслонава, знГшчэнне Кубэ, «рэйкавая вайна» i шшыя падзеГ. Пра-татыпамi шэрага персанажау твора з’яулялГся рэальныя гГстарычныя асобы: В. I. Казлоу - Саколiча, I. Д. Варвашэня - СлышэнГ, М. Ф. Шмыроу - бацькГ Мiрона. ВорагГ паказвалГся пераважна плакатна, немцы i ix памагатыя надзя-лялГся «гаворачымГ» прозвiшчамi i мянушкамГ: ШнГцке, Кох, КлопГкау, СГпак, Слiмак, Брунька-Шмунька. ЗакраналГся у рамане i пытаннГ калабарацыянГзму, у гратэскавай форме падавауся ДругГ усебеларускГ кангрэс i яго удзельнГкГ. «Векапомныя днг» - панарамны раман пра народны супрацГу, як1 ахапГу аку-паваныя фашыстамi беларускчя гарады i вёскГ i тым самым аказау дзейсную падтрымку Чырвонай Армп.
    Вайна застала I. Мележа на поуднГ, у якасцГ намеснГка палкавога палГтрука ён удзельнГчау у баях на Пауднёва-ЗаходнГм i Пауднёвым франтах, летам 1942 г. атрымау цяжкое раненне i быу дэмабГлГзаваны. Над «Мшснм напрамкам» Ме-леж працавау з 1947 г. Першае поунае выданне рамана у трох кнГгах выйшла у 1952 г. У артыкуле «Вайна i вёска у беларускай лГтаратуры» А. М. Адамовiч сцвярджау, што напГсаць раман празаГку-пачаткоуцу дапамаглГ юнацкая сме-ласць i захапленне «Вайной i мiрам» Л. М. Талстога: «Не перажыу асабГста «БарадзГно», але «АустэрлГца» хлебануу напоунГцу. ПГсаць жа узяуся менавГта пра «Барадзшо» - пра пераможны марш нашых войск па Беларуси у 1944 годзе» [1, с. 29]. I. Мележ паказау у «эпчным развароце» (А. М. Адамовiч) фронт i партызанскГ тыл на беларускГм напрамку, прычым на першым месцы было адлюстраванне менавгга фронту. Дзеля пашырэння меж эпГчнасцГ аутар уводзiу персанажау з багатай вайсковай бiяграфiяй. Так, камандзГр танкавай роты стар-шы лейтэнант Аляксей Лагуновiч першы бой прыняу у Брэсце, потым было адступленне, данскГя стэпы, удзел у бГтвах пад СталГнградам, Прохараукай, на Курскай дузе, урэшце, удзел у вызваленнГ роднай Беларусь Ваенныя падзеi адлюстроувалiся праз сюжэтныя лГнГГ, характарыстыку персанажау, праз аповед тыпу: «ВялЫя сГлы франтоу - Трэцяга Беларускага i Першага Беларускага -кГравалГся проста на МГнск, разбГушы нямецкГя заслоны пад СмалявГчамГ, па-дыходзГлГ танкавыя брыгады i пяхотныя дывГзГГ Чарняхоускага» [2, с. 362]. Адной з дзейных асоб «Мшскага напрамку» стау I. Д. ЧарняхоускГ, прадстау-лены умелым стратэгам, камандзГрам, што меу смеласць аператыуна прымаць рашэннГ у зменлГвых франтавых умовах.
    ПГсьменнГк падкрэслГвау адзГнства армп i народа, у тым лГку i праз выбар сюжэтных сГтуацый: Аляксей ЛагуновГч змагауся на фронце, яго жонка НГна стала партызанскай разведчыцай, НГчыпар Туравец - камГсар партызанскай брыгады, яго сын Юрый - сяржант Чырвонай Армп. Перамозе над фашыстамГ, паводле I. Мележа, спрыяла дружба народау СССР. У складаных франтавых умовах, напрыклад, ЛагуновГч мог разлГчваць на падтрымку сГбГрака Быстрова, трактарыста з Браншчыны Сонцава, украГнца ЯкавенкГ, грузГна Гогабяры
10