Беларуская мова. Прафесійная лексіка для эканамістаў

     В.А. Зразпгава А.В. Губюна



            БЕЛАРУСКАЯ МОВА



Прафесшная лексика для эканамктау


Дапушчана
Мппстэрствам адукацьп Рэспублпа Беларусь у якасщ вучэбнага дапаможшка для студэнтау устаноу вышэшпай адукацьп па эканам1чных спецыяльнасцях
















Мшск “Вышэйшая школа”


2016

УДК 811.161.3’373.46(075.8):33
ББК 81.2Беи-923
     3-89



   Рэцэнзенты: кафедра беларускага i супастауляльнага мовазнауст-ва установы адукацып “Гродзенси дзяржауны ушверсггэт Кмя Янш Ку-палы” (кандыдат фылалапчных навук, дацэнт В.В. Маршэуская); доктар фылалапчных навук, прафесар В.А. Ляшчынская

   Усе правы на дадзенае выданне абаронены. Узнауленне усёй кнт ц любой яе частк не можа быць ажыццёулена без дазволу выдавецтва.






      Зразжава, В. А.
3-89    Беларуская мова. Прафесшная лексхка для экана      мктау : вучэб. дапам. / В.А. 3разiкава, А.В. Губкша. -Мшск : Вышэйшая школа, 2016. - 383 с. : 1л.
         ISBN 978-985-06-2702-5.

         Змяшчае тэарэтычны матэрыял i комплекс практыкаванняу па курсе “Беларуская мова (прафесшная лексша)” для студэнтау розных спецыяльнасцей эканамкчнага профылю, а таксама тэставыя заданш i тры дадаткы
         Асноуная увага звернута на прафесшную (спецыяльную) лексБ ку - асаблКвасщ вымаулення, нашсання, словаутварэння, сло-ваужывання, прыёмы тэрмшалапзацып i тэрмшатворчасщ, умение адэкватна i мэтазгодна выкарыстоуваць моуныя сродвд у залеж-насщ ад камушкатыунай задачы выказвання. Матэрыялы практыкаванняу маюць эканамiчную сшраванасць. Асобна да кожнай тэмы падаюцца творчыя заданш, арыентаваныя на развщцё вусна-га i шсьмовага маулення.
         Для студэнтау устаноу вышэйшай адукацьн па эканамiчных спецыяльнасцях. Будзе карысны навучэнцам устаноу, яшя рэа/ii-зуюць адукацыйныя праграмы сярэдняй спецыяльнай адукацып.

УДК 811.161.3’373.46(075.8):33
ББК 81.2Беи-923

ISBN 978-985-06-2702-5         © Зразшава В.А., Губкша А.В., 2016
                                © Афармленне. УП «Выдавецтва “Вышэйшая школа”», 2016

ЗМЕСТ


АД АУТАРАУ......................................... 5

ТЭАРЭТЫЧНАЯ ЧАСТКА ................................ 8

Тэма 1. Мова i соцыум.............................. 8
1.1. Сацыяльны характар мовы ...................... 8
1.2. Функцьп мовы у грамадстве.................... 11
1.3. Мова як сктэма .............................. 14
1.4. Мова i мауленне. В1ды маулення .............. 16

Тэма 2. Этапы станаулення i развщця беларускай мовы . . . 22
2.1. КлаЛфшацыя моу свету ........................ 22
2.2. Псторыя фармiравання беларускай мовы......... 27
2.3. Формы беларускай нацыянальнай мовы........... 46
2.4. Нормы лггаратурнай мовы. Варыянтнасць ....... 52

Тэма 3. Бшнг^зм i мауленчая штэрферэнцыя ......... 63
3.1. Сутнасць бiлiнгвiзму. Аспекты вывучэння ..... 63
3.2. Спецыфша бiлiнгвiзму у Рэспублщы Беларусь ... 65
3.3. Тнтэрферэнцыя i яе вщы ...................... 68

Тэма 4. Граматычны лад беларускай мовы............ 73
4.1. Марфалапчныя асаблiвасцi..................... 74
   4.1.1. Ужыванне назоушкау ..................... 75
   4.1.2. Ужыванне прыметшкау..................... 89
   4.1.3. Ужыванне лiчэбнiкау..................... 91
   4.1.4. Ужыванне займеншкау..................... 95
   4.1.5. Ужыванне дзеясловау i дзеяслоуных формау. 97
   4.1.6. Ужыванне прыслоуяу .....................101
   4.1.7. Ужыванне службовых часцш мовы...........104
4.2. СштакЛчныя асаблiвасцi.......................106
   4.2.1. Спецыфша гаравання i дапасавання у беларускай мове ......................................... 107
   4.2.2. Сувязь памiж дзейншам i выказшкам (каардынацыя) 110

Тэма 5. Лексжа беларускай мовы ...................112
5.1. ЛекНка i лекНкалогхя.........................113
5.2. Слова як адзшка мовы.........................114
5.3. Дыферэнцыяцыя лексЫ беларускай мовы .........120
   5.3.1. ЛекНка паводле паходжання ..............121
   5.3.2. Лексша паводле сферы выкарыстання ......126


3

   5.3.3. Лекска паводле актыунасц! ужывання.....129
   5.3.4. Лекс1ка паводле стылктычнай афарбоук!..132
5.4. Сучасныя тэндэнцьп развщця лекска беларускай мовы 134

Тэма 6. Беларуская экана:шчная тэрмшалопя........137
6.1. Разрады спецыяльнай лекска..................137
6.2. Структура i паходжанне тэрмшау .............140
6.3. Утварэнне тэрмшау ..........................142
6.4. Сктэмныя адносшы у тэрмшалогп ..............148
6.5. Развщцё беларускай эканам!чнай тэрмшалогп i тэрм!-награфн..........................................150

Тэма 7. Функцыянальныя стьш маулення.............158
7.1. Стыль i стылктыка маулення..................158
7.2. Навуковы стыль маулення ....................161
   7.2.1. Жанры навуковага стылю.................164
7.3. Афщыйна-справавы стыль маулення.............169
   7.3.1. В!ды справавой дакументацын ...........172

Тэма 8. Культура прафесшнага маулення............175
8.1. Камушкатыуныя якасц! маулення ............. 176
   8.1.1. Правьльнасць маулення..................177
   8.1.2. Дакладнасць, лапчнасць, дарэчнасць маулення . . . 180
   8.1.3. Сцкласць, выразнасць, чысцшя i багацце маулення 183
8.2. Службовы этыкет i публ!чнае выступление ....184
8.3. Пераклад як вышк камушкатыунай дзейнасщ.....188
   8.3.1. Асаблiвасцi перакладу з рускай мовы на беларускую 191

ПРАКТЫЧНАЯ ЧАСТКА ...............................194

ТЭСТАВЫЯ ЗАДАНН1 ................................293

ДАДАТК1 .........................................321

Дадатак 1. Спецыяльныя тэксты для перакладу......321
Дадатак 2. Каротк руска-беларуск слоушк тэрмшау . . . . 345
Дадатак 3. Каротк тлумачальны слоунк тэрмшау.....358

Л1ТАРАТУРА.......................................375

АД АУТАРАУ


   Падрыхтоука квал!ф!каваных спецыял!стау розных гал!н навук!, тэхн!к!, вытворчасц! прадугледжвае не толью забес-пячэнне навучэнцау трывалым! прафес!йным! ведам!, умениям! ! навыкам!, але ! фарм!раванне !х мауленчай кампетэн-цы!. Пакольк! мова ! мысленне чалавека знаходзяцца у не-парыунай сувяз!, то ад узроуню моунай адукацы! залежыць ! якасць прафес!йнай падрыхтоук! спецыял!стау розных сфер дзейнасц!.
   Нельга не пагадз!цца з тым, што эканом!ка з’яуляецца рухав!ком разв!цця дзяржавы, аднак працуе гэты рухав!к дзякуючы гуман!тарным набыткам, пакольк! у аснове жыц-цядзейнасц! грамадства знаходз!цца чалавек з яго ду-хоуным! якасцям!, каштоунасцям!, запатрабаванням!.
   Станауленне ! выхаванне камун!катыуна разв!той асобы, здольнай наладжваць кантакты на беларускай мове у пра-фес!йнай сферы, арыентавацца у тэарэтычных ! практычных праблемах функцыянавання роднай мовы, - прыярытэтныя задачы вышэйшай адукацы! у нашай краше.
   Сучасная моуная с!туацыя у Рэспубл!цы Беларусь ха-рактарызуецца дамшаваннем рускай мовы ! пераважным яе выкарыстаннем насельнщтвам у розных сферах грамадска-га жыцця. Уплыу рускай мовы на беларускае мауленне дасягае значных маштабау. У такой няпростай с!туацы! выключна важнае значэнне надаецца курсу “Беларуская мова (прафесшная лекс!ка)”, як! прызначаны забяспечыць навучэнцау якасным! ведам! ! умениям! выкарыстання бе-ларускамоуных сродкау у прафес!йнай дзейнасц!.
   Вучэбны дапаможн!к “Беларуская мова. Прафесшная лекс!ка для эканам!стау” падрыхтаваны у адпаведнасц! з ты-павой вучэбнай праграмай “Беларуская мова (прафесшная лекс!ка)” (2008).
   Асноуная мэта дапаможшка - замацаваць ! удасканал!ць веды па беларускай мове у яе вуснай ! п!сьмовай формах праз асэнсаванне рол! мовы у сацыяльным ! г!старычным жыцц! грамадства, праз засваенне прафесшнай лекс!к! ! узбагачэнне лекс!чнага запасу спецыял!стау, павышэнне !х мауленчай культуры. Немалаважную ролю у працэсе навучання адыгрывае ! умацаванне прэстыжу беларускай мовы як мовы тытульнай нацы! у Рэспубл!цы Беларусь.

5

   Матэрыял вучэбнага дапаможшка складаецца з тэарэ-тычнай i практычнай частак, тэставых заданняу i трох да-даткау: “Спецыяльныя тэксты для перакладу”, “Каротк руска-беларусга слоушк тэрмшау”, “Каротга тлумачальны слоушк тэрмшау”.
   На старонках дапаможшка шырокае асвятленне атры-малi пытанш, на ягах не засяроджваецца увага школьнай праграмы па беларускай мове: “КлаНфшацыя моу свету”, “Псторыя фармiравання беларускай мовы”, “БЫнтазм i мауленчая штэрферэнцыя”, “Разрады спецыяльнай лекНга”.
   У штуацьй бьлшгазму (двухмоуя) вялшае значэнне на-даецца прадухьленню шматлтах памылак, ягая узшкаюць у беларусгам мауленш бьлшгвау часцей пад уплывам рускай мовы. МенавНа незбалансаваны беларуска-русга бшнгввм вядзе да пагаршэння якасщ моунай адукацый школьшкау i студэнтау. Таму у дапаможшку правамерна значнае месца займаюць пытанш супастаулення i выяулення адрозненняу памiж беларускай i рускай мовамi на розных узроунях: фа-нетычным, арфаэшчным, акцэнталапчным, арфаграфiчным, граматычным, словаутваральным, лекНчным. Гэтай прабле-ме прысвечаны асобныя тэмы i падтэмы: “Нормы лБара-турнай мовы”, ‘Тнтэрферэнцыя i яе вцы”, “Граматычны лад беларускай мовы”.
   Матэрыялы шматлшх практыкаванняу маюць прафесш-ную нагараванасць: яны абашраюцца на разнастайныя спецыяльныя (эканамiчныя) тэксты. Акрамя гэтага, у дапаможшку падаюцца заданш творчага характару, арыента-ваныя на развщцё вуснага i шсьмовага маулення навучэн-цау. Адны з iK могуць быць выкананы непасрэдна на практычных занятках, шшыя - падчас пазааудыторнай (самастойнай) работы.
   У дапаможшку прыводзщца матэрыял для практычных заняткау па тагах раздзелах беларускага мовазнауства, як фанетыка, арфаграфiя, марфалопя, лексшалопя, сштакНс, стылгатыка. Пры гэтым асноуная увага надаецца Нстэматы-зацый ведау аб прафесшнай (спецыяльнай) лексщы - аса-блiвасцях вымаулення, нашсання, словаутварэння, ужы-вання яе адзшак, а таксама прыёмам тэрмшалапзацый i тэрмшатворчасщ, выпрацоуцы уменняу адэкватна i мэ-тазгодна выкарыстоуваць моуныя сродга у залежнасщ ад камушкатыунай задачы выказвання, зместу i штуацый маулення.

6

   Прапанаваны тэарэтычны i практычны матэрыял дапа-можа не толью паглыбщь веды студэнтау, але i выпраца-ваць адпаведныя уменш i навыю самастойнага аналiзу раз-настайных моуных i мауленчых з’яу.
   Выклад ycix тэм суправаджаецца разнастайньпш срод-кам1 нагляднасщ (таблщамр схемам, графiчнымi малюн-камр ююстрацыям^, яюя спрыяюць больш глыбокаму i трываламу засваенню вучэбнага матэрыялу.
   Для замацавання i сютэматызацый ведау прадугледжаны праверачны тэст - 160 тэставых заданняу, сюраваных на праверку тэарэтычных ведау (частка A) i практычных умен-няу (частка В).
   У дапаможшку улiчаны i удасканалены папярэдш вопыт аутарау у нашсанш вучэбнай лыаратуры для спецыялютау эканамiчнага профьлю - кшга “Беларускай мова. Эканамiч-ная лекшка” (2009, 2010, 2012).
   Аутары спадзяюцца, што змешчаны у вучэбным дапаможшку матэрыял павысщь запатрабаванасць беларускай мовы у эканамiчнай сферы i ва умовах б1дшгв1зму будзе садзейшчаць больш эфектыунаму i мэтазгоднаму авалод-ванню рэcyрcамi роднай мовы.

        ТЭАРЭТЫЧНАЯ ЧАСТКА


ТЭМА 1. МОВА I СОЦЫУМ

   Мэта заняткау - асэнсаваць значэнне i ролю мовы у жыц-щ грамадства праз усведамленне яе сацыяльнай прыроды i функцыянальных магчымасцей.
   Задачы заняткау:
   >   раскрыць сутнасць паняццяу “мова”, “мауленне”, “функцьп мовы”;
   >   сфармiраваць уяуленне аб мове як структурнай ^ерар-xi4HB^ аргашзацыр
   >   ахарактарызаваць асноуныя вщы мауленчай дзейнасщ.
   Тэрмшалапчны апарат (ключавыя словы): мова, соцыум, этнамова, гдыястыль, штучная мова, эсперанта, функцьп мовы, структура мовы, л1нгв1стыка, сшхрашя, дыяхрашя, мауленне, виды маулення, арталог1я, тэкст, сем1ётыка тэксту, кампазгцыя тэксту, тэкст-атсанне, тэкст-апавя-данне, тэкст-разважанне, дэдукцыя, тдукцыя.

1.1. Сацыяльны характар мовы

   Мова - найважнейшы шструмент камушкатыунай дзейнасщ чалавека. Яна мае сацыяльны характар, г.зн. не на-лежыць шкому паасобку, узшкае у грамадстве i для патрэб грамадства. Карыстанне ж мовай - мауленчая дзейнасць -уласщвасць кожнага асобнага чалавека, яго шдывщуальная характарыстыка.
   У спадчыну перадаецца толью здольнасць авалодаць мовай (так званая моуная кампетэнцыя), а засваенне той щ шшай мовы вызначае сацыяльнае асяроддзе. Менавыа мова ператварае чалавека як бiялагiчную ютоту у сацыяль-ную асобу, фармiруе здольнасць чалавека мыслщь, служыць асновай яго духоунага жыцця i развщця.
   Слова “мова” ужываецца не толью для абазначэння ас-ноунага сродку чалавечых зносш, але i для абазначэння сродку зносш пэунай этшчнай (нацыянальнай) групы, i у таюм выпадку гаворка 1дзе пра канкрэтную натуральную этнамову - беларускую, украшскую, Аальянскую i г.д.


8

   Звычайна кожная нацыя атаясамл!ваецца са сваёй на-цыянальнай мовай: беларусы - з беларускай, паляга - з поль-скай. Але у сучасным свеце ёсць мовы, ягая з’яуляюцца сродкам зносш некальгах нацый адначасова. Напрыклад, партугальская мова у Партугалн (партугальцы) i Бразьлн (бразтльцы), гспанская мова у Тспанн Дспанцы) i крашах Цэнтральнай i Лацшскай Амерык (аргенцшцы, венесуэльцы, перуанцы, чылшцы, кубшцы). Магчымыя i адваротныя Нтуацыр калi адна нацыя карыстаецца некальгам1 мовамь Напрыклад, зараз насельнщтва нашай крашы карыстаецца беларускай i рускай мовамр у Бельгн гавораць на францу-зскай i фламандскай мовах.
   Акрамя стасункау унутры нацый чалавек мае патрэбу у кантактаванш з шшым1 этнiчнымi калектывамр у сувязi з чым узшкае неабходнасць у замежных мовах, пакольга мовы народау свету з’яуляюцца скарбнщай ведау i вопыту чалавецтва. Роля мiжнацыянальных i мiжмоуных кантактау узрастае i набывае з цягам часу усё большую актуальнасць.
   Слова “мова” ужываецца i у дачыненш да творчасц асоб-нага чалавека, шдывща - мова Янк1 Купалы, мова Адама М1цкев1ча. Адметны аутарск (шдывщуальны) стыль тагах аутарау, або гдыястыль, дазваляе вылучыць мову ix творау у асобны прадмет даследавання.
   Нарэшце, мовай называюць знакавую Нстэму, якая вы-ступае у адносшах да натуральнай (чалавечай) мовы у яка-сщ дапаможнай, хаця i мае важнае сацыяльна-культурнае значэнне: мова ктамастацтва, мова жыватсу, мова музык, мова тэатра, мова жэстау, мова м1мт, мова рухау, мова дарожных знакау, мова л1чбау, мова кветак, мова рэкламы, мова моды i пад.
   Тснуюць таксама мовы штучныя, наумысна створаныя чалавекам на аснове натуральных моу для дасягнення розных мэт - пошуку ушверсальнага сродку зносш, твор-чага i эстэтычнага задавальнення, эксперыментальнага доследу, новых тэхшчных дасягненняу:
   ■S шфармацыйныя мовы;
   ■S мовы праграмавання;
   J 1нкос - мова космасу, шшапланетных цывшзацый;
   J эльфшская мова, квенья - прыдуманыя мовы фан-тастычных народау з творау Дж. Толкша;
   ^ 1фку1ль, лаглан (логлан), 1лакш, сольрэсоль - фгаасоф-сгая i лапчныя мовы;

9

   J ттэрлтгва, славта, валапюк, ida, нэа - сканструяваныя мовы для ажыццяулення знос!н у пэуных трупах (славян-ск!х, еурапейск!х) ц! рэпёнах.
   Адз!н з найбольш паспяховых моуных эксперыментау -мова эсперанта, распрацаваная у 1887 т. польск!м навукоу-цам Л. Заментофам, псеудан!м якота быу доктар Эсперанта, што у перакладзе з новай мовы азначала ‘як! спадзяецца’ (мал. 1).
   Вядомы спрошчаны варыянт эсперанта - мова еурапан-та, складзеная у наш час !тальянцам Д. Маран! з элементау моу кра!н Еурасаюза.
   У параунанн! з натуральнай мовай штучныя не маюць усеатульната пашырэння ! выступаюць як друтасныя с!стэмы.
   “З мноства уласц!васцей чалавека адна, найбольш штатная - валоданне мовай. Натуральная чалавечая мова - адз!-ная у жывым свеце с!стэма камушкавання, якая харак-тарызуецца вельм! разталшаванай, непауторнай с!стэмай сацыяльных функцый. Дзякуючы мове чалавек здольны назапашваць веды ! перадаваць !х !ншым людзям, навукова пазнаваць свет ! эстэтычна асэнсоуваць, засвойваць ято, прытадваць м!нулае ! праектаваць будучыню, ствараць сям’ю ! умацоуваць дзяржаву (адна з функцый л!таратурнай мовы). Мова !дзе за чалавекам ва ус!х ято дачыненнях з прыродай, трамадствам, розумам. Яна у самым трунце чалавечых мар ! здзяйсненняу, пачуццяу ! думак. Мовай мацуец-ца повязь пакаленняу, яна шмат у чым вызначае статус асобы, ступень яе жыцця. Мова насычае сэнсам !ншыя камун!катыуна-знакавыя с!стэмы, як!м! карыс-таецца чалавек. Яна служыць крын!цай натхнення, дае радасць самаусведамлення дз!цяц! ! аса-лоду самавыяулення паэту. Падае руку немауляц! ! суцяшае старэ-чае сэрца. Вядзе нас па жыцц!, ахоувае ! перасцератае. Спаталяе прату духоунасц! ! лечыць ад

Мал. 1. Першы падручшк страт. Яна ⁻ магутная прыгожзш, эсперанта (Варшава, 1887 т.) вел!чная...” [55, с. 53].

10