Сямейныя абрады і звычаі

       ДУХОУНАЯ
       СПАД1ЫНА
       КЛАРУСАУ

ДУХОУНАЯ СПАДЧЫНА КААРУСАУ



            Т.Б. ВАРФАЛАМЕЕВА

Сямейныя абрады i 3Bbi4ai










MiHCK «Вышэйшая школа» 2017

УДК 392.3(=161.3)
ББК 63.5(4Беи)
     В18






Рэцэнзенты:
доктар фшалаичных навук Т.В. Валодзна;
доктар мастацтвазнауства НА. Юучанка

      Выпуск выдання ажыццёулены па заказе i пры ф1нансавай падтрымцы MiHic-тэрства шфармацых Рэспублхкх Беларусь.

      Усе правы на дадзенае выданне абаронены. Узнауленне усёй KHiri ц любой яе часткя не можа быць ажыццёулена без дазволу выдавецтва.













       Варфаламеева, Т. Б.
   В18 Сямейныя абрады i звыча1 / Т. Б. Варфаламеева. - Мшск : Вышэйшая школа, 2017. - 719 с. : каляр. 1л. + 1 электрон. апт. дыск (CD).
             ISBN 978-985-06-2629-5.


               Прапануемае навукова-папулярнае выданне прысвечана сучаснаму стану трыяды абрадау жыццёвага цыкла - радзшам, вяселлю, пахаванню. Найважнейшыя пераломныя моманты у жыццх чалавека раскрываюцца як сукупнасць вузкалакальных традыцый, што, з аднаго боку, дае дэталёвае уяуленне аб разнастайнасцх кожнага абраду ва уОх псторыка-этнаграфхчных рэпёнах Беларуси з другога - сведчыць пра генетычную еднасць сямейна-абрадавых традыцый беларусау.
               Выданне шюстравана фатаграфхчнымх i нотным! матэрыяламт Электронны дадатак змяшчае вясельныя песш, зашсаныя ад лепшых аутэн-тычных знауцау песенных традыцый.
               Для шырокага кола чытачоу, зацхкауленых беларускхм традыцый-ным мастацтвам.

ISBN 978-985-06-2629-5 (асоб. кн.)
ISBN 978-985-06-2628-8

           УДК 392.3(=161.3) ББК 63.5(4Беи)

© Варфаламеева Т.Б., 2017
© Афармленне. УП «Выдавецтва “Вышэйшая школа”», 2017

ЗМЕСТ

Абрады i 3Bbi4ai жыццёвага цыкла .......................6

РАДЗ1НЫ.....................23

Абрады i 3Bbi4ai дародавага перыяду ................... 24
Роды....................... 33
Абрады i звычai пасляродавага перыяду ................... 40
  Першае купанне .......... 40
  Выкормлiвaнне дзiцяцi.....44
  Абярэг ад сурокау.........46
  Адведга...................48
  Кумы .................... 52
  Хрышчэнне, iмянaрaчэнне . . . . 55
  Хрэсьбшы..................59
Абрады i звычai перш ага году жыцця дзщящ.................72
necHi у абрадзе радзш.......77

ВЯСЕЛЛЕ .................. 155

Выбар пары ................. 156
Перадвясельны перыяд ..... 160
   Сватанне, заручыны..... 160
   Запаведзь (аглашэнне).... 202
   Маладая-арата на мапле бацькоу ................ 205
   Вечарына напярэдадш вяселля ................ 212
   Каравай................ 247
   Ёлка .................. 278
Перыяд вяселля ........... 285
  Першы дзень............. 285
   Малады збираецца ехаць да маладой ............. 286
  Апрананне маладой ...... 317
  Пасад .................. 328
   Надзяленне i благаславенне маладой на ПаазерЧ.......334


   У хаце маладой перад прыездам маладога ...... 345
   Прыезд маладога ........ 352
   Зборы i выезд да вянца . 403
   Вянчанне ............... 419
   Сустрэча маладых пасля вянца. Застолле у маладой. . . . 437 Абдорванне маладых. Падзел каравая ................ 480
   Ад’езд маладой да маладога . . . 504
   Прыезд маладой пары да маладога ............ 548
   Друг дзень...............560
   Пасцельны абрад ........ 560
   Застолле у маладога .... 569
   Заканчэнне вяселля ..... 604
Паслявясельны перыяд....... 606

ПАХАВАННЕ ................. 611

Падрыхтоука да смерщ........612
   Знак1 нaблiжэння смерщ..614
Перадсмяротны стан ........ 618
   Смерць лёгкая, цяжкая, «наглая» ............... 618
   Душа ................... 622
Нябожчык у хаце ........... 625
   Першыя гадзшы пасля смерщ....................625
   Абмыванне i апрананне нябожчыка .............. 628
   Труна................... 633
Апошш шлях..................641
   Вынас труны ............ 641
   Шэсце на моплгл..........643
   На моплка.х..............646
   Пахаванне самагубцау ... 650
Памшальная трапеза..........652
Па.мшальныя дш..............655
«Той свет», рай, пекла .... 657
Галашэнш i песш у абрадзе пахавання ................. 661

АБРАДЫ I ЗВЫЧА1 ЖЫЦЦЁВАГА ЦЫКЛА

традыцыйнай культуры беларусау абрады сямейнага цыкла зай-маюць такое ж фундаментальнае месца, як i абрады цыкла ка-ляндарнага. Абодва яны яскрава характарызуюць беларусм эт-нас, пакольм выражаюць калектыуныя уяуленш аб сацыяльных формах узаемадзеянняу i стасунках людзей памiж сабой, культурных архетыпах, унiверсалiях, узорах щ стэрэатыпах паво-дзш, формах i спосабах выхавання i навучання, ведах пра ча-лавека i прыроду, вераваннях. Будучы шчыльна зштаванымр гэтыя цыклы выконваюць, аднак, розныя сацыяльныя функцый

каляндарныя забяспечваюць рытм жыцця калектыву, абрады сямей-нага цыкла - рытм шдывщуальнага жыцця чалавека.
     Сямейныя звычаi i абрады аб’яднаны вакол найважнейшых пе-раломных момантау жыцця чалавека: нараджэння, шлюбу i смерцй Значнасць гэтых вех жыццёвага цыкла у далёкай старажытнасщ спрыяла iх дэталёваму абрадаваму афармленню, i яны у вышку пра-цяглага пстарычнага развщця замацавал^я у выглядзе трох самастой-ных складаных рытуалау: радзш, вяселля, пахавання.
     У цэлым можна сказаць, што сямейная абраднасць беларусау у тым выглядзе, у як1м яна зафпссавана розными даследчыкамi на працягу Х1Х - пачатку ХХ ст.¹, у межах кожнага рытуалу аднародная, галоуныя абрады, з некаторыми адхiленнямi у розных мясцовасцях, супадаюць. Сапрауды, нашы палявыя даследаванш пераканауча сведчаць, з аднаго боку, аб наяунасщ вялпсай разнастайнасщ кожнага з абрадау трыяды (нават у адной вёсцы варыянты таго щ шшага рытуалу часам адрозш-ваюцца адзш ад аднаго i складам абраднасщ, i сваiм “парадкам”), з дру-гога - аб супадзенш асноуных звычаяу i абрадау, якгя устойлiва паута-раюцца з рытуалу у рытуал: гэта, так бы мовщь, звычаёва-абрадавы

     ¹ Вяселле: абрад. Мшск, 1978; Сысоу УМ. Беларуская пахавальная абраднасць: структура абраду, галашэнш, функцьй слова i дзеяння. Мшск, 1995; Радзшы: абрад. Песш. Мшск, 1998; Традыцыйная мастацкая культура беларусау: у 6 т. Мшск, 2001-2013.

Абрады i 3Bbi4ai жыццёвага цыкла   7

м1н1мум, без якога Hi рад.зшы, Hi вяселле, Hi пахаванне у народнай свя-домасщ не маюць с1лы закона.
      У радзшах гэты мппмум - прытрымлiванне цяжарнай жанчы-най пэуных забаронау, каб спрыяць паспяховаму зыходу родау; за-копванне плацэнты i захоуванне пупавшы (высушванне i захоуванне за Гконай ц у шшым месцы хаты); першае купанне нованароджанага i вылiванне вады у месцы, дзе не ходзяць людз1; наведванне парадзiхi; выбар хросных i хрышчэнне дзщящ; iмянарачэнне; святкаванне хрэсьбш; “разрэзанне путау” дзщящ, калг яно робщь першыя крою; звычай стрыгчы дзщя не раней чым праз год i не выгадаць дзщячыя валос1к1.
      Абрадавы мппмум вяселля складаюць сватауство, заручыны, выпечка каравая (караваяу), апрананне, благаславенне i надзяленне ма-ладых, вянчанне, застолле у доме маладой, развгтанне яе з бацькоу-скай хатай, пераезд маладой у дом маладога, застолле у доме маладо-га, наведванне маладой жонкг яе бацькамi праз некаторы час пасля вяселля.
      1нварыянтны касцяк рытуалу пахавання утварае паслядоунасць тагах дзеянняу, як запальванне свечга каля нябожчыка, абмыванне i апрананне яго (ваду, якой абмывалi памерлага, як i ваду, у якой пер-шы раз купалi дзщя, вылiвалi туды, дзе не хад.зпй людзi i не свящла сонца; нежанатых i незамужшх апраналi у вясельны убор), пакладан-не у труну, абавязковае (не менш чым адну ноч) знаходжанне ня-божчыка у сваёй хаце, адпяванне, вынас нагамi уперад, спыненне на уласным двары i потым каля кожнага крыжа на вёсцы, развгганне з нябожчыкам на могглках, устанауленне крыжа на маггле.
      Разам з абрадавым мппмумам 1снуе група абрадау, ягая не выконваюцца з такой строгасцю, як абавязковыя. 1х можна назваць дадатковымг Як абавязковыя, так i дадатковыя складшга кожнага з рытуалау або маюць дакладную часавую прымеркаванасць у агульным ходзе рытуалу, або у розных канкрэтных варыянтах выконваюцца у розны час. Абрады першай групы адносяцца да дакладна прымерка-ваных, другой - да мабгльных¹. Менавгта мабгльныя абрады валода-юць уласщвасцю утвараць вакол абавязковых i устойлГва замацаваных дадатковых абрадау шматлпбя арыпнальныя камбшацьй, i гэта у знач-най ступеш тлумачыць разнастайнасць канкрэтных форм рытуалу радзш, вяселля i пахавання кожнага з рэпёнау Беларусь У цэлым ла-кальная разнастайнасць гх варыянтау абумоулена у асноуным двума

      ¹ Аналгзуючы асноуныя этапы, напрыклад, беларускага вясельнага рытуалу i выяуляючы 1х гстотныя прыкметы, М.М. Н1кольск1 у рабоце “Происхождение и история белорусской свадебной обрядности” (Мшск, 1956) раз-мяжоувае спецыфгчныя (пастаянныя) i не звязаныя з 1м1 абрады; А.В. Гура, выяуляючы структуру пауночнарускага вясельнага рытуалу, адрозшвае у 1м “абавязковыя” i “факультатыуныя” элементы (гл.: Гура А.В. Опыт выявления структуры севернорусского свадебного обряда (по материалам Вологодской губ.) // Русский народный свадебный обряд: исследования и материалы. Л., 1978. С. 75).

$С СЯМЕЙНЫЯ АБРАДЫ IЗВЫЧА1 узаемна каардынананымч момантамй абрадавым складам рытуалу i ха-рактарам музычна-паэтычнага яго асэнсавання.
     Першы рытуал у трыядзе сямейнага цыкла - радзЫы. Нараджэн-не чалавека - падзея, якая суправаджаецца комплексам спецыяльных абрадавых дзеянняу: пластычных, вербальных, музычных i шш. Нова-народжаны мае толью фiзiчную ктгасць. Статус чалавека грамадскага i члена пэунай сямЧ ён набывае у абрадах, што адбываюцца адразу ж пасля родау, i “толью дзякуючы гэтым абрадам ён уключаецца у суполь-насць тых, хто жыве”¹.
     У недалёюм мшулым радзшныя звычаi i абрады складал кя з трох цесна звязаных цыклау: дародавага, родавага i пасляродавага. У першыя два унаходзьп звыча^ уяуленш, паверЧ, абрадавыя дзеянш, наюраваныя на захаванне i паспяховае завяршэнне родау. Паслярода-вы цыкл быу наюраваны на прыняцце нованароджанага у сямейна-грамадскую супольнасць. Ён уключау у сябе абрады i звычаi iмяна-рачэння дзщящ, наведвання парадзiхi i нованароджанага, выбару ку-моу, далучэння дзщящ да хатняга ачага (якое папярэдшчала царкоу-наму хрышчэнню), а таксама абрады хрэсьбш (хрысщн, ксщн, радзш), ачышчэння i першага пастрыжэння дзщящ. У цэлым увесь гэты комплекс абрадау меу на мэце забеспячэнне нованароджанаму шчасюна-га, заможнага i маральнага жыцця, абарону яго ад злых сш, хвароб i няшчасця, падрыхтоуку да дарослага жыцця.
     Сучасны комплекс радзшных абрадау i звычаяу на Беларуси складаецца з двух цыклау - дародавага i пасляродавага. У параунанш з мшулым! стагоддзямi поунасцю зшк родавы цыкл у сувязi з тым, што зараз роды адбываюцца у спецыялiзаваных радзшьных дамах.
     Параунальны аналiз матэрыялау з розных рэпёнау паказвае, што на фоне агульнаэтшчных рысау, яюя уласщвы радзшнай абрадна-сщ беларусау у цэлым, мясцовая асаблiвасць названых абрадау i звычаяу праяуляецца у элементах i дэталях 1х структуры, у большай або меншай колькасщ абрадавых дзеянняу i парадку 1х выканання, у нека-торых адрозненнях абрадавых атрыбутау, слмналау i г.д. Так, матэрыя-лы сучасных этнаграфiчных экспедыцый, напрыклад на Паазер’е, сведчаць аб тым, што у параунанш з мшулым стагоддзем значна ска-ращлася колькасць вераванняу i прыкмет, звязаных з цяжарнасцю жанчыны. У абагульненым выглядзе яны выражаюць думку, што ця-жарнай жанчыне трэба паводзщь сябе спакойна (“акуратна”), пазбягаць хваляванняу, тады i дзщя народзщца спакойнае i здаровае.
     Сучасны пасляродавы цыкл радзшных абрадау i звычаяу ат-крываецца тут першым купаннем дзщящ пасля вышсю парадзiхi i нованароджанага з раддома. Па-ранейшаму у свядомасщ сучасных сель-сюх (шшым разам i гарадсюх) жыхароу киуе перакананне, што пер-шае купанне дзщящ - гэта не проста неабходная пгкшчиая працэду-ра, а значна больш важны момант, як! у нечым можа станоуча щ адмоуна пауплываць на далейшы лёс дзщящ. Па гэтай прычыне пау
      ¹ Мирча Элиаде. Священное и мирское. М., 1994. С. 115.

Абрады i 3Bbi4ai жыццёвага цыкла  9

сюль у ваду пры першым купанн кладуць манету або залаты пярсцё-нак щ яю-иебудзь пенялпй срэбны прадмет, “каб дзщя было багатае”. Для першага купання запрашаюць сталую, вопытную жанчыну - сва-ячку або суседку, сяброуку, якая пасля лiчыцца хроснай бабкай дзщящ. Трансфармавауся i абрад iмянарачэння дзщящ. Зараз iмя для свайго сына щ дачю бацы-й иыбйраюць разам або для хлопчыка -бацька, для д.зяучышй - мащ. Пры гэтым на ix рашэнне, як правша, аказвае уплыу своеасаблiвая мода на жаночыя i мужчыиш-йя iмёны у пэуны перыяд.
     У Х1Х-ХХ стст. даследчык зафiксавалi каля 50 пяшчотных слоу, з якiмi мащ звярталася да свайго маленькага дзщяцЁ Сучасныя даныя сведчаць аб значным скарачэшй гэтага слоушкавага запасу, тым не менш некаторыя традыцыйныя словы-звароты да немаулящ захоуваюц-ца i сёння, напрыклад “смехатунчык”, “плаксачка”, “лялечка”, “соней-ка”, “малятачка”, “шсканятачка”, “тэптачка”, “зайчык”, “кощк”, “цвещк”.
     Захоуваецца i традыцыя не называць сваix дзяцей iмёнамi лю-дзей, як1я маюць у вёсцы щ наваколлi дрэнную рэпутацыю п’янщ, гуль-таёу, злодзеяу.
     Па-шшаму ныбйраюць зараз i кумоу. Так, бацька нованароджанага запрашае кума, а мащ - куму. Пры гэтым яны не 1дуць спецыяльна да ix у хату, а могуць зрабщь гэта, сустрэушы выпадкова на вулщы щ па-звашушы па тэлефоне. Быць кумам зараз лiчыцца не так прэстыжна, як у мшулым, таму сёння даволi часта сустракаюцца выпадк адмаулен-ня ад кумауства, што раней вельмi асуджалася грамадой.
     Найбольш урачыста i маляушча да сённяшняга дня праходзяць хрэсьбшы. Яны святкуюцца зараз у перыяд ад двух-трох месяцау з дня нараджэння дзщящ i да года i супадаюць з днём хрышчэння у царкве щ касцёле.
     Першае пастрыжэнне дзщящ па традыцьй адбывалася, калi яму спауняуся год. Зараз стрыжэ той, хто мае хоць иейюя навык цыруль-най справы, у той час як у мшулым першае пастрыжэнне дазвалялася толый блiзкiм сваякам дзщящ. Састрыжаныя налосчй, як i раней, за-тыкаюць над ганкам пры уваходзе у хату або пад мацщу у хаце, дзе яны або захоуваюцца да дасягнення пауналецця, або у хуттйм часе спальваюцца.
     Трывала захоуваюцца да нашага часу традыцыйныя уяуленш i абрадавыя дзеянш, звязаныя з першым крокам дзщящ. Паусюль на Паазерй, асаблiва у сем’ях, дзе ёсць прадстауичй старэйшага пакален-ня, у гэтым выпадку “разразаюць путы” дзщящ, г. зн. праводзяць на-жом па падлозе щ ,зямл1 памйж ножак дзщящ у той момант, калi яно робщь свае першыя кротй.
     Спецыфйка шэрагу этнаграфiчныx праяу пауночнабеларускага радзшнага рытуалу несумненна надае яму рэпянальную адметнасць. Але найбольш яскравая рыса, якая уласщва радзшам толый Беларуска-га Паазер’я, - гэта спецыяльныя абрадавыя песш, што выконваюцца на тыповыя пол^экставыя напевы i суправаджаюць усе этапы рытуалу. На усёй астатняй тэрыторый Беларуси у час святкавання радзш

# СЯМЕЙНЫЯ АБРАДЫ IЗВЫЧА1 выконваюцца любыя пазаабрадавыя (часцей бяседныя) necHi, ягая зместам i эмацыянальнай афарбоукай адпавядаюць сутнасщ абраду.
     У заходшм гicторыка-этнаграфiчным рэпёне Беларуса - Гродзен-cKiM Панямонш - у радзшах захоуваюцца усе тыя аcаблiваcцi, ягая был1 адзначаны Т.1. Кухаронак у манаграфн, прысвечанай радзшным звычаям i абрадам беларусау¹: гэта наведванне парадзiхi пасля родау на працягу аднаго тыдня¹ ², выбар кумоу пераважна з чужых, а не свая-коу³, як правша, яешня, а не каша у якасщ рытуальнай стравы на хрэсь-бшах⁴, кропачнае распаусюджванне абраду разбiвання гаршка з бабй-най кашай⁵, тагая прыёмы абыходжання з сасгрыжаным1 валасамр як спальванне, гаданне на ваду, затыканне у сцяну хаты⁶.
     Высокая ступень рэлИйнасщ мясцовага насельшцтва прыво-дзщь да таго, што на Панямонш радзей, чым у шшых рэпёнах, звяр-таюцца па дапамогу да знахарау: “Мы у Бога веруюшчыя, i нам усё ад Бога дано. Знахары - яны кажуць, што яны ад Бога, ну ж яны н сильней за Бога!” (Надзея Арэхава, 1910 г.н., пас. Першамайсга, Лвдсга раён). Тут нялпсае значэнне надаецца хрышчэнню. Трэба адзначыць, што у драматурги хрэсьбш кульмшацыйны момант прыпадае не на выкуп гаршка бабшай кашы i яго бщцё (як у шшых рэпёнах), а на катанне бабга па сялу як вяршыню яе ушанавання.
     Параунанне абрадавых песенных практык Гродзенскага Паня-моння i шшых рэпёнау прыводзщь да вываду, што адной з найгалоу-нейшых cпeцыфiчных рыс песеннай культуры гэтага рэпёна з’яуляецца больш слабая захаванасць старажытнага псторыка-стыля-вога пласта. Так, у параунанн з традыцыяй Паазер’я, дзе песенны цыкл радзш з’яуляецца у маштабах Беларуси найбольш поуным⁷, на Панямонш складваецца шшая карцша. Тут тыповыя радзшныя ме-лодьп сустракаюцца тольга у Астравецка-Ашмянска-Смаргонсгам арэа-ле. Мяркуючы па назапашаным матэрыяле, на большай частцы заход-небеларускага рэпёна яны амаль цалкам адсутшчаюць, выключэнне складаюць тольга песш пра кума i куму. На радзшах у асноуным спя-ваюць песш бяседныя i “любыя, ягая жанчынам наравяцца”.
     Спeцыфiчныя рысы радзш на Брэсцгам Палессл тычацца розных бакоу рытуалу, але у цэлым усам асноуным абрадавым дзеянням, у параунанш, напрыклад, з традыцыяй Вщебскага Падзвшня, уласщвы больш сщслы, лашдарны характар. Аcаблiва гэта тычыцца традыцый хрэсьбшнага застолля, якое манн i зуслм не спрауляць, лiчачы, што “у

       ¹ Кухаронак Т.1. Радзшныя звычас i абрады беларусау: канец Х1Х - ХХ ст. Мшск, 1993. 126 с.

       ² Тамсама. С. 43, карта 1.

       ³ Тамсама. С. 54, карта 2.

       ⁴ Тамсама. С. 61, карта 3.

       ⁵ Тамсама. С. 62, карта 4.

       ⁶ Тамсама. С. 93, карта 5.

       ⁷ Катвщкая 1.С. Радзшы // Традыцыйная мастацкая культура беларусау: у 6 т. Т. 2. Вщебскае Падзвшне. Мшск, 2004. С. 231-259.