Беларускія аднакарэнныя і сугучныя словы з рускімі адпаведкамі

М.Ф. Смаршчок

Слоушк - даведшк

М1нск «Вышэйшая школа» 2013

    УДК 811.161.3’374-161.1
    ББК 81.2Бел-4
         С50



   Рэцэнзенты: доктар фшалапчных навук, прафесар А.Я. MixHeei4, кан-дыдат фшалапчных навук, дацэнт Л. А. Казыра

   Усе правы на дадзенае выданне абаронены. Узнауленне усёй KHiri ц любой яе частш не можа быць ажыццёулена без дазволу выдавецтва.
   Выпуск выдання ажыццёулены па заказе i пры фшансавай падтрымцы Мшютэрства шфармацьп Рэспублт Беларусь











            Смаршчок, М.Ф.


С50     Беларусюя аднакарэнныя i сугучныя словы з руатп
      адпаведнжамг слоунж-даведшк / М.Ф. Смаршчок. -Мшск : Выш. шк., 2013 - с 367.
         ISBN 978-985-06-2223-5.

         Аналiзуюцца аднакарэнныя i сугучныя словы беларускай мовы з рускiмi адпаведшкамг Слоушк-даведшк не мае аналагау у айчыннай лексжаграфп. У слоунжавых артыкулах супастауляюцца лекачныя пары сугучных слоу, тлумачацца значэнш i сэнсавыя своеасаблiвасцi кожнага з ix у абедзвюх мовах, а таксама прыводзяцца прыклады памылковага ужывання ix.
         Адрасаваны тым, хто цжавщца пытаннямi культуры мовы, у прыватнасщ нормамi словаужывання ва умовах блiзкароднаснага бшшгазму, - вучням, выкладчыкам, студэнтам, журналютам, пераклад-чыкам.

УДК 811.161.3’374-161.1
ББК 81.2Бел-4


ISBN 978-985-06-2223-5

         © Смаршчок М.Ф., 2013
         © Афармленне. УП «Выдавецтва “Вышэйшая школа”», 2013

ПРАДМОВА


   У беларусюм мовазнаустве у упошшя дзесяцiгоддзi вельмi плённа вывучауся лекйчны склад мовы, аб чым сведчаць перш за усё слоунш розных тыпау, падрыхтаваныя i выдадзеныя навуковымi калектывамi Акадэмп навук i асобнымi вучонымн тлумачальныя, перакладныя беларуска-руск i руска-белару-сю, слоунш цяжкасцей беларускай мовы, сшошмау, амошмау, мiжмоуных амошмау i парошмау, эттэтау, паралексау.
   Нягледзячы на такую колькасць лексiкаграфiчных выданняу, чалавеку, для якога беларуская мова не з’яуляецца роднай, яю паусядзённа карыстаецца рускай мовай, але щкавщца беларускай, хоча авалодаць нормамi словаужывання у ёй, часам складана атрымаць для сябе даведку, чым адрозшваюцца, напрыклад, сло-вы сцтлы i сислы, ц'ш i Цхмяны, уткаць i выткаць, шчырасць i шчыраванне, тулщца i туляцца, пагарджаны i narapdniebi.
   Фундаментальныя акадэмiчныя слоунш маладаступныя для большасщ людзей; вельмi карысныя слоунш, у яюх разгля-даецца ужыванне сугучных слоу з розным значэннем (парошмау у шыройм разуменш гэтага тэрмша, мiжмоуных амошмау i парошмау), можна знайсщ зараз толью у бiблiятэках. Слоушк паралексем, як адзначаецца у прадмове, з’яуляецца слоушкам цяжкасцей рускай мовы для беларусау. Спецыяльных жа слоушкау, дзе разглядаюцца цяжкасщ беларускай мовы для тых, хто гаворыць па-руску, няма, а таюя слоунш ва умовах руска-беларускага бшнгазму вельмi патрэбныя.
   На жаль, i навуковая, i метадычная лггаратура у 1960-1970-я гады была сйравана пераважна на засваенне рускай мовы у бе-ларусшм асяроддзн Значна менш увай надавалася вывучэнню беларускай мовы тым1, для каго яна не была роднай - рускiмi i рускамоунымi беларусамн

3

   Найбольшую цяжкасць для засваення лекачных нормау беларускай мовы, а значыць, i для перакладу уяуляюць су-гучныя у абедзвюх мовах словы, ямя адрозшваюцца па сваiм значэнш. Гэтым абумоулена неабходнасць укладання невялжа-га слоунжа-даведнжа, у якш тлумачацца значэнш таюх слоу i даюцца ix адпаведнжд на рускай мове. Аналагау такога тыпу слоунжау у беларускай лексжаграфп няма.
   Аддаючы належнае таму, што ужо зроблена беларускiмi мова-знауцамi у вывучэнш мжмоуных парошмау i амошмау (найперш маюцца на увазе напрацоуи па гэтым пытанш С.М. Грабчыкава), мы iмкнулiся у гэтым слоушку разгледзець у першую чаргу такя леюлчныя пары, кампаненты яюх могуць выклжаць парушэнне нормау словаужывання пры перакладзе: аснова - выснова (рус. основа - вывод, заключение), карысны - карыствы (рус. полезный - корыстный), цжавы - цжауны (рус. интересный - любознательный, пытливый, любопытный) i да т.п.
   У слоунжу не разглядаюцца: 1) парошмы, аднолькавыя для беларускай i рускай мовы: абанент - абанемент, бялець - бя-лщь, драматургiчны - драматычны, факт - фактар i шш.; 2) парошмы, якш у рускай мове адпавядаюць зуим шшыя па знешняй форме аднакарэнныя словы з тым жа значэннем: аду-каваны - адукацыйны (рус. образованный - образовательный), выхаванасць - выхаванне (рус. воспитанность - воспитание), гандлёвы - гандлярск (рус. торговый - торгашеский), крыуд-miebi - крыудны (рус. обидчивый - обидный) i шш. Але у тым выпадку, калi у беларускай мове сустракаецца памылковае ужыванне парошмау (у вузшм сэнсе гэтага тэрмша) нават i такога тыпу, то яны разглядаюцца у слоушку: абагулены - аба-гульнены, уваход - уваходжанне.
   Слоунж-даведнж аб ужыванш аднакарэнных i сугучных слоу беларускай мовы (комплекс ix значэнняу, семантычная дыферэн-цыяцыя, стылютычныя асаблiвасцi) i ix адпаведнжау у рускай мове акажа практычную дапамогу тым, хто у пэунай меры вало-дае абедзвюма гэтымi мовамк вучням, выкладчыкам, студэнтам, журналютам, перакладчыкам - усш, хто щкавщца пытаннямi культуры мовы, у прыватнасщ, нормамi словаужывання ва умо-вах блiзкароднаснага двухмоуя.


            БУДОВА СЛОУН1КАВАГА АРТЫКУЛА


   Аснову слоунжавага артыкула складаюць лекичныя пары сугучных слоу, якая супастауляюцца па сваix значэннях. Слоу-нжаваму артыкулу папярэдшчае загаловак, звычайна з двух

4

(рэдка трох) слоу, яюя набiраюцца вялiкiмi лiтарамi паутлустым шрыфтам i пазначаны нащскам. Варыянт загаловачнага слова (ён далучаецца злучшкам i) асобна не тлумачыцца: ВОЛЬНА — ПАВОЛЬНА i ПАВОЛТ.
   Часам амошмы падаюцца як словы з самастойным значэннем. Наяунасць ix паказвае надрадковая арабская лiчба, якая ставщца у загаловачных словах уверсе у канцы слова: УКЛАД¹, ² — УКЛАДАННЕ¹, ².
   Дыялектныя i вузкаспецыяльныя словы-амошмы не уклю-чаюцца.
   З граматычных класау слоу даюцца назоушш, приметит, дзеясловы, прыслоур у асобных выпадках спалучаюцца у пары прыметнта i дзеепрыметшю (e'iдны - eidHbi, дасведчаны -за-сведчаны), займеншш i прыметнта (абы-як - абыякавы, свой -свойски), пакольк у ix аднолькавыя граматычныя прыкметы. З граматычных памет даюцца толью самыя неабходныя для слоушка такога тыпу. Так, напрыклад, пасля слоу малады, ма-ладая, маладыя, яюя маюць форму прыметшка, ставщца паме-та наз. (назоушк), таму што у перакладным аспекце толью у значэнш назоушкау гэтыя словы уяуляюць щкавасць.
   Пасля загаловачнага слова у дужках змяшчаецца яго пе-раклад на рускую мову i тлумачыцца значэнне адным або не-калькiмi адпаведшкамь Кожнае значэнне шюструецца прыкла-дамi з ужываннем гэтага слова у кантэксце. Калi слова мна-газначнае, то кожнае новае значэнне даецца з арабскай лiчбай. Паслядоунасць падачы значэнняу залежыць не толью ад ступеш ужывальнасщ ix у беларускай мове, але i ад таго, якое слова ix аб’ядноувае у перакладзе на рускую мову. Пераносныя значэн-ш адзначаюцца паметай перан. Значэнш слова у фразеалапч-ных спалучэннях даюцца у асобным абзацы за знакам ♦ (ромб). Недакладнасщ i памылю аутарскага словаужывання, яюя па-цвярджаюцца канкрэтнымi прыкладам^ аформлены у канцы слоушкавага артыкула у рубрыцы «Памылковае ужыванне».
   Для шюстрацьп адзш прыклад афармлення слоушкавага ар-тыкула.


            АСНОВА — ВЫСНОВА


   Аснова (рус. основа, 1-5) 1. Частка прадмета, на якой за-мацоуваюцца астатшя яго частю; каркас; падмурак. Шулы -аснова сцен, шулы злучаць бярвеннс I. Мележ. Тольк выклалi аснову, катлаван глыбоки знж. П. Панчанка. Мы пест сваёй па-лажыл у аснову i чыстую прауду, i чыстую мову. М. Лужашн.


5

   2.    Тое, што складае ядро чаго-н.; галоунае. Наш хлеб - жыцця аснова, працяг i барацьба. П. Панчанка. Парушэнне граматыч-нага ладу - гэта парушэнне асновы асноу мовы. К. Крашва. Не знаю, хто у маёй основе - вандроунт ц уцекачы. С. Грахоуск). Яшчэ пра страх вя:а мову i ix тлумачыш аснову. Я. Колас.
   3.    Зыходныя палажэнн! якой-н. навук), тэорьп, марал) (звы-чайна у мн. лгку). Мудрыя народныя асновы, мы без вас у жорст-касц згарым. П. Панчанка. Калi гаварыць аб пытаннях асветы, аб самм навучанш, дык перш за усё школа павнна навучыць сваix вучняу элементарным асновам роднай мовы. Я. Колас.
   4.    Н)тк), як)я )дуць паралельна удоуж ткан)ны. Кужэльны уток з асноваю у тумане рака пасуравелая снуе i на атаве, за-шелай зрання, палотны сцеле тонюя свае. С. Грахоуск). Абрусы ткат пераважна у 4 i 8 нтоу (па нябеленай аснове белым утком). Этнаграф)я Беларус).
   5.    У граматыцы: частка слова без канчатка. Кожнае слова мае сваю, толыа яму уласшвую аснову.
   6.    У геаметры): старана геаметрычнай ф)гуры, перпенды-кулярная да яе вышын) (рус. основание). У раунабедраным трохвугольтку вуглы пры аснове роуныя.
   7.    У х)м)): злучэнне, якое утвараецца пры узаемадзеянн) к)сло-тау i сол) (рус. основание). Пры узаемадзеяша акслду металу з ва-дой утвараецца гiдрааксiд.
   Выснова (рус. вывод, заключение). Справа навуковых супра-цоушкау - сюпэматызаваць сабраныя палясоушчыкаш звест-ш, зрабщь з ix навуковыя высновы... У Караткев1ч. Я прыйшоу да адзтай высновы, пра яе усм адкрыта скажу: здаравею пад пошум сасновы, кал1 доуга па лесе хаджу. Ю. С’в1рка. Васллёк i каласы, прыгожае i карыснае, узрошчаны на адной шве, - такая выпакутаваная, а таму простая Багдано&чава выснова. М. Стральцоу.
   Складальнща шчыра удзячная за удумлвы кампетэнтны ана-лiз слоунжа i слушныя заувап, за падтрымку наюрунку нашай працы доктару фшалайчных навук прафесару А.Я. Мiхневiчу i кандыдату фшалайчных навук Л.А. Казыры, а таксама выклад-чыкам кафедры агульнага мовазнауства Мшскага дзяржаунага лшгвютычнага ушверсгтэта, яюя удзельнiчалi у абмеркаванш рукатсу.
   Вщавочна, што вопыт такога выдання будзе мець тыя щ шшыя недахопы. I усе ж таю спадзяюся, што слоунж-даведнж аб

6

ужыванш аднакарэнных i сугучных слоу беларускай мовы (комплекс ix значэнняу, семантычная дыферэнцыяцыя, стылютычныя асаблiвасцi) i ix адпаведшкау у рускай мове зможа аказаць практичную дапамогу тым, хто у пэунай ступеш валодае абедзвюма гэтымi мовамк

УМОУНЫЯ СКАРАЧЭНН1

абл. - абласное слова адз. л. - адзшочны лж безас. - безасабовая форма бел. м. - беларуская мова бiял. - бйлайчны тэрмш бухг. - бухгалтарск тэрмш вык. - вьжазнж высок. - высок! стыль ricm. - йстарычны тэрмш грам. - граматычны тэрмш груб. - грубае слова, грубы выраз знач. - значэнне
зневаж. - зневажальнае
зшж. - зшжальнае слова
i г. д. - i гэтак далей
i да т.п. - i да таго падобнае нии. - шшае
шф. - шфшиыу
iран. - у iранiчным сэнсе кшжн. - кшжны стыль лаяшк. - лаянкавае слова лшгв. - лшгвйтычны тэрмш мат. - матэматычнае ужыванне мн. л. - множны лж
-ш. - небудзь наз. - назоушк пабочн. - пабочнае слова пагардл. - пагардлiвае памянш.-ласк. - памяншальналаскальнае
паэт. - паэтычны стыль
перан. - пераноснае значэнне разм. - размоунае слова спец. - спецыяльны тэрмш т. - творны склон тэхн. - тэхшчны тэрмш уст. - устарэлае слова, устарэлы выраз

знач. - значение
ирон. - ироническое
и т.п. - и тому подобное ист. - исторический термин -л. - либо
мн. ч. - множественное число
-н. - нибудь
обл. - областное слово
перен. - переносное значение поэт. - поэтический стиль пренебр. - пренебрежительное прост. - просторечное
разг. - разговорное
разн. - разное
рус. - русское
собир. - собирательное
сов. - совершенный вид уменьш. - уменьшительное уст. - устаревшее
церк. - церковное экон. - экономический
юр. - юридический

8

А









            АБАВЯЗАК — АБАВЯЗАЦЕЛЬСТВА


   Абавязак (рус. долг, обязанность). Тое, што хто-н. павшен выконваць у адпаведнасщ з грамадскiмi щ асабiстымi патра-баванням!. Язаусёды помню пра свой абавязак i заусёды магу выканаць любое паручэнне. I. Мележ. Нiколi толыа не забудзь высоких абавязкау. П. Глебка. Душа заусёды прагне ласк( душа адкрытай хоча быць, часова скшуць абавязш i усе умоунасщ забыць. С. Грахоуск!. Няма такога сабаш, ям не палiчыу бы сваiм абавязкам ухапць мяне за нагу. У. Караткев!ч.

   Абавязацельства (рус. обязательство). 1. Абящанне, дага-вор, абавязковыя для выканання. Праватс - гэта ёсць дагавор тсьменных людзей, узаемнае абавязацельства трымацца пры тсьме устаноуленых правы. К. Крашва. I мне хочацца раска-заць, як мы будзем выконваць гэтыя свае ганаровыя абавяза-цельствы. I. Шамяк!н.
   2. Грашовы пазыковы дакумент (рус. долговое обязательство).


            АБАГУЛЕНЫ — АБАГУЛЬНЕНЫ


   Абагулены (рус. обобществлённый). Ператвораны з !н-дыв!дуальнай уласнасщ! у калектыуную. Пырхаюць у хлявах абагуленыя, пастауленыя ужо кош. Я. Скрыган. ... У гэтым го-дзе мы будзем мець пяцьдзясят працэнтау таварнага хлеба з нашага абагуленага сектара... I. Мележ.

   Абагульнены (рус. обобщённый). Як! выражае агульныя палажэнн!, вывады з паасобных наз!ранняу, фактау, з’яу. Гэта апраудана iдэйна-мастацкай задумай аутара - перадаць абагульненае пачуццё людзей, ахопленых трагiчнай падзеяй. У. Юрэв!ч.


9

   Памылковае ужыванне. Гэта наша партызанская са-прауднасць, абагуленая мастаком. Я. Брыль. Вобраз Дзеты, як праходзщь амаль праз усе творы А. Савщкага, вобраз мета-фарычны, абагулены, гэта вобразрак жыцця... I. Шамякш.


            АБАЗНАЧЭННЕ — АЗНАЧЭННЕ


   Абазначэнне (рус. обозначение, 1-2). 1. Дзеянне паводле дзеяслова абазначыць - памецщь што-н., зрабщь знак на чым-н. Абазначэннелтарам фличных велiчынь: Е - энергiя, F- сла i г.д.
   2. Знак, метка, слова з дапамогай ямх што-н. абазначана. Мы тольк супраць тых штучных наватворау або запазы-чанняу, якх народ не прымае, бо у народзе ёсць свае родныя, дауно абжытыя словы для абазначэння тых жа паняццяу. К. Крашва.

   Азначэнне (рус. определение, 1-2). 1. Абагульненне, якое раскрывае сутнасць, змест чаго-н., характарызуе асноуныя рысы чаго-н. У часе вайны мы называл, фашызм карычневай чумой. Са старонак газет i аггтацыйных л.стовак трапнае азначэнне пайшло у народ. Р. Бярозкш. «Бязлгтасны выкры-вальнгк», паводле пазнейшага азначэння Якуба Коласа, быу вельм, шчодры у аднос.нах да сем.нарыста МНцкевлча. М. Лужанш. Станауленне рэал.стычнага метаду у рускай лтаратуры цалкам i непасрэдна звязана з ,менем вялгкага Пушкина, як,, паводле вядомага азначэння, для руск.х - «пача-так уах пачаткау«. М. Стральцоу.
   2. У граматыцы: даданы член сказа, што адказвае на пытан-ш яю? чый? каторы? Ён [Я.Брыль] ... .мкнецца адшукаць або трапнае азначэнне, пасля якога адз,н i той жа назоушк пачы-нае свящцца новым. гранямi, або знаходз.ць стыл.стычныя паралел, сярод адэкватных назоушкау. У. Юрэвiч. Азначэнне часцей за усё выражаецца прыметн.кам,.


            АБАЛОНАI АБАЛОНЬ- АБАЛОНКА


   Абалона (рус. пойма). 1. Частка далшы рам, якая у паводку за.мваецца вадой. В,дны лясы, i сцежк,, i дарогч, шатры ду-боу i рэчак абалонь. Я. Колас. Ехал,. I кал, адчул, а потым i убачыл, што бл,зка Нёман: паветра, зелян.на, шырачэзная абалонь, на ёй вял.зныя чароды кароу - спын,ла нас нечаканае. Ф. Янкоускк


10