Гісторыя Беларусі. Палемічныя матэрыялы

     ПСТОРЫЯ БЕЛАРУС1 Палем!чныя матэрыялы

     Пад рэдакцыяй доктара пстарычных навук, прафесара Я.К. Нов1ка











                     М1нск «Вышэйшая школа» 2015

УДК 94(476)
ББК 63.3(4Беи)
     Г51

    Аут ары: М.А. Багушэв!ч, А.М. Быкау, П.С. Гераамов!ч, Г.А. Грабёнкша, Б.Д. Далгатов!ч, К.1. Дамарад, H.I. Дарафеенка, А.1. Журауску А.1. Залеску С.1. Касцян, А.М. Малашка, Я.К. Нов!к, П.Ц. Петрыкау, А.А. ФьДмонау, А.Г. Хахлоу

    Рэцэнзенты: доктар пстарычных навук В.П. Панюцгч; доктар фьга-софсюх навук, прафесар Л.Я. Крыштаповгч

    Усе правы на дадзенае выданне абаронены. Узнауленне усёй кнггг цг любой яе часткг не можа быць здзейснена без дазволу выдавецтва.
    Выпуск выдання ажыццёулены па заказе i пры фтансавай падтрымцы ММстэрства тфармацьн Рэспублгкг Беларусь.






         Псторыя Беларуа : палем!чныя матэрыялы / М. А. Ба-Г51 гушэв!ч [i шш.]; пад рэд. Я. К. Новжа. - Мшск : Вышэй-шая школа, 2015. - 303 с.
         ISBN 978-985-06-2061-3.

         Прысвечана палем!чным праблемам псторьп Беларусь Аута-рам! зроблена спроба крытычнага разгляду скажэнняу i фальафД кацый псторын Айчыны перыядау Кеускай Рус! i феадальнай раз-дробленасщ, Рэчы Паспалтгай i Расшскай !мперы!, Кастрычнщкай рэвалюцыу грамадзянскай вайны i шшаземнай штэрвенцыу аб-вяшчэння Беларускай Народнай Рэспублт i утварэння Беларускай ССР, сацыялктычнага будаунщтва у СССР i БССР, Другой сусвет-най i Вялжай Айчыннай войнау i пасляваеннага будаунщтва, пост-савецкага развщця Рэспублт Беларусь. АнаДзуюцца некаторыя падручнт i вучэбныя дапаможтга па псторын для устаноу агуль-най сярэдняй адукацыь
         Для прафесарска-выкладчыцкага складу, навуковых супрацоу-ткау, студэнтау, астрантау i дактарантау устаноу вышэйшай аду-кацып i навуковых устаноу, уах аматарау псторып Беларусь

УДК 94(476)
ББК 63.3(4Беи)


ISBN 978-985-06-2061-3

© Выдавецтва «Вышэйшая школа», 2015

                        Памяц доктара гютарычпык навук, прафесара, стваральшка i кграушка Рэспублжанскай навуковай аргашзацыл «Пстарычныя веды» Адама Iосiфавiча Заяескага прысвячаецца




                ПРАДМОВА




   За апошшя гады пстарычная навука Беларуп зрабгта значныя кроК наперад. Уведзена у навуковы абарот шмат новых дакументау i матэрыялау, апублжавана нямала мана-графш, калектыуных прац, артыкулау, выходзяць у свет пстарычныя часошсы, выдадзена «Энцыклапедыя псторьи Беларусь. Абаронены таксама цжавыя i змястоуныя доктарсюя i кандыдацктя дысертацый, прысвечаныя розным галшам пста-рычнай навукй Студэнцкая i вучнёуская моладзь карыста-ецца новымi падручнiкамi i вучэбнымi дапаможнiкамi па псторый, большасць з яш па якасц i змесце значна адроз-шваецца ад моцна щэалапзаваных i палпызаваных вучэб-ных кшг, створаных i выдадзеных у 1991-1994 гг.
   Разам з тым у навукова-даследчай рабоце, выкладчыцкай дзейнасщ i распаусюджванш пстарычных ведау сярод на-сельнщтва маюць месца скажэнне i фальпфжацыя псторый Беларусь Асаблiва яскрава гэта праявжася у шэрагу работ не-каторых псторыкау, публщыстау i палггыкау, а таксама у выкладчыцкай дзейнасщ асобных педагогау. Нават у такм фундаментальным выданш, як кшп «Памяць», што прысвечаны гарадам i раёнам РэспублЫ Беларусь, ёсць сур’ёзныя недахо-пы i памылкь Напрыклад, у першай кшзе «Памяць. Горад Мшск» на с. 151, 152, 158, 166, 168, 178, 179, 196, 209, 251, 253 i шш. сцвярджаецца, што Маскоуская дзяржава вяла супраць Вялжага Княства Лггоускага агрэпуныя заваявальныя войны, але шчога не гаворыцца аб тым, што у свой час Вялжае княства Лпоускае захапгта усходнеславянсюя землй як!я пазней Масква шляхам войн далучыла да сваёй дзяржавы. Сустрака-юцца таюя выказванш, як «нашэсце рапян», «агрэЛуная па-лпыка Маскоускай дзяржавы у адносшах да ВКЛ», «... вайна з Маскоушчынай усхапгтася з новай Ллаю... Уся Беларусь дры-жэла у страху... Здавалася, прыйшоу канец незалежнасщ лггоускага (беларускага) гаспадарства... Бацькаушчына пне, Масква палщь i руйнуе зямлю нашых магутных дзядоу».
   Таим чынам, навязваецца думка аб тым, што Маскоуская дзяржава (Расйя) спрадвеку была ворагам Беларуси заусёды

3

зшшчала беларусю народ, а Вялжае Княства Лггоускае з’яу-лялася беларускай дзяржавай (гаспадарствам), што не адпа-вядае Нстарычнай праудзе. Навукова абгрунтавана палажэн-не аб тым, што Вялжае Княства Л!тоускае было пол!этшчнай дзяржавай чатырох асноуных народау - беларускага, руска-га, украшскага i л!тоускага.
   На с. 469-518 угрымлiваецца шмат звестак аб асобах пэу-най палггыкаЛдэалапчнай арыентацьн: А.В. Мальдзке, А.А. Трусаве, У.А. Арлове, А. Баршчэусюм (Алесю Барсим), В. Вольсюм, К.1. Тарасаве, З.С. Пазняку, Г.Н. Cагановiчу, П.А. Лойку i шш. У той жа час прозвшчы дзяржауных i гра-мадсюх дзеячау, дзеячау навую, лггаратуры i мастацтва, яюя прытрымлiваюцца герожа-патрыятычнай арыентацын i пра-цуюць на карысць нашай крашы, у кшзе нават не называюцца.
   У другой i трэцяй кшгах «Памяць», прысвечаных Мшску, асвятляецца савецю перыяд айчыннай Нсторык Артыкул «Кастрычнщкая рэвалюцыя 1917 г. у Мшску» належыць док-тару пстарычных навук Н. Сяменчыку. Слова «рэвалюцыя» выкарыстана толью у назве артыкула. У тэксце гэты тэрмш удакладняецца як «бальшавщю пераварот», супраць якога быццам бы выступала уся мясцовая «дэмакратычная грамад-скасць». Аутарам цытуюцца заявы гэтай «грамадскасщ». Устанауленне савецкай улады у Беларуа i на Заходшм фронце падаецца як вынж наНлля i зману народа. «Падшсваючы за-гад ад iмя выканкома Савета, - шша Н. Сяменчык, - баль-шавт наумысна уводзкю грамадскасць у зман, мяркуючы таюм чынам надаць сваiм акцыям бачнасць дэмакратыч-насщ i законнасцй (Памяць. Горад Мшск. Кн. 2. Мшск, 2002. С. 306). На думку Н. Сяменчыка, бальшавщкая «анархiчная зараза» прыйшла на Беларусь звонку, гвалтоуна навязана бе-ларускаму народу, яю мiрна, спакойна чакау выбарау ва Устаноучы сход. Але Н. Сяменчык свядома «забыуся» пра тое, што на выбарах ва Устаноучы сход партыя бальшавжоу была на першым месцы па папулярнасцк Большасць насельнщ-тва i салдат падтрымалi звяржэнне Часовага урада, яю вёу крашу да нацыянальнай катастрофы, штурхау яе у даугавую яму замежных крэдыторау.
   Асаблiвыя ампатын аутарамi кшг «Памяць. Горад Мшск» выказаны да польскай грамадскасщ у Мшску, якая разам з бе-ларускiмi нацыяналiстамi урачыста святкавала 200-гадовы юбилей Канстытуцын Рэчы Паспалпай 1791 г. «Над машфеста-нтамi луналi нацыянальныя сцяп з белым арлом i надшсамк «Братэрства, роунасць, свабода», «За нашу i вашу свабоду». У харавым выкананш гучалi нацыянальныя пмны «Яшчэ

4

Польшча не загшула», «Божа, баран! Польшчу», «3 дымам па-жарау» i шш. (Памяць. Горад Мшск. Кн. 2. Мшск, 2002. С. 279). Асабл!ва узвышана расказваецца аб цёплым прыёме грамадс-касцю М!нска начальшка польскай дзяржавы Юзэфа П!лсуд-скага, як! у жшуш 1919 г. прыехау у захопленую лег!янерам! сталщу Беларусь Расказу пра гэту падзею прысвечаны чатыры старонк! тэксту i нават змешчаны партрэт ганаровага в!з!цёра, хаця дакладна вядома, што i польская Канстытуцыя, i Юзэф П!лсудск! вызначал! беларусам адз!ны лёс - палашзацыю, зн!-шчэнне беларускага этнасу, нацыянальнай мовы ! культуры, аб чым у кшзе не сказана н! аднаго слова.
   У другой ! трэцяй кшгах «Памяць. Горад Мшск» шырока прадстаулены фрагменты з работ здрадшкау Радз!мы, як!я у гады Вял!кай Айчыннай вайны супрацоушчал! з фашыстам!: к!раун!ка Беларускай краёвай абароны Ф. Кушаля («На суд псторык успамшы, дыялог!»), члена Беларускай цэнтраль-най рады Я. Калубов!ча («Крок! псторык дасьледаваньн!, артыкулы, успамшы»), Я. Запрудшка, В. Кшеля ! !нш.
   3 не меншай захопленасцю скажаюць ! фальс!ф!куюць ай-чынную г!сторыю аутары з ярка выяуленым бел-чырвона-бе-лым пал!тыка-!дэалаг!чным адценнем - Н. Стужынская, Т. Процька ! !нш. Аб чым бы н! вял! яны размову, усё зводз!ц-ца да рэпрэс!й ! н! слова не гаворыцца пра тое, як «убогая и бессильная Матушка-Русь» на працягу некальшх дзесяц!годдзяу савецкай улады ператварылася у адну са звышдзяржау свету.
   У сувяз! з адзначаным! абставшам! у чэрвен! 1994 г. Прэз!-дыум Рэспубл!канскага савета Беларускага грамадскага аб’яднання ветэранау зацвердз!у Палажэнне аб аргашзацы! «Г!старычныя веды», дзе сказана, што яна став!ць сваёй мэ-тай барацьбу «супраць фальс!ф!кацы! г!сторы! у навукова-даследчай рабоце, у выкладчыцкай дзейнасц! ! у распаусюдж-ванн! пстарычных ведау сярод насельнщтва».
   У адпаведнасц! са сва!м! галоуным! задачам! Рэспубл!кан-ская ! Мшская гарадская навуковыя аргашзацы! «Пстарычныя веды» Беларускага грамадскага аб’яднання ветэранау падрыхтавал! дадзены зборшк палем!чных матэрыялау. У !м выкрываюцца скажэнн! ! фальс!ф!кацы! г!сторы! Беларус! ад старажытных часоу да наших дзён. Крытыкуюцца некато-рыя абагульняючыя, а таксама паасобныя працы, апубл!ка-ваныя у рэспублщы, у як!х дапушчаны шматл!к!я скажэнн! г!старычнай прауды ! атрымал! распаусюджванне антынаву-ковыя канцэпцы!, пабудаваныя на антысаветызме, беларус-к!м нацыянал!зме ! русафоб!!.

5

   Частка змешчаных у зборнжу матэрыялау друкавалася раней на старонках некаторых часотсау i газет у скарочаным выглядзе або у некалью шшых варыянтах. Аднак у прапану-емай чытачам кшзе гэтыя артыкулы дапрацаваны, прыведзе-ны поунасцю i складаюць адзшую сгстэму.
   Неабходна звярнуць увагу чытачоу на яшчэ адну важную асаблiвасць дадзенага зборнжа палемiчных матэрыялау. У падобных калектыуных выданнях часам змяшчаюцца артыкулы, аутары яюх стаяць на дыяметральна супрацьлеглых навуковых i метадалапчных пазщыях. Miж тым у нашай кшзе усе аутары з’яуляюцца аднадумцаму таму пры любым плюралiзме думак iх аб’ядноуваюць агульныя тэарэтычныя i метадалапчныя пазщьн, адзшы светапогляд.
   Кграунщтвам Рэспублжанскай i Мшскай гарадской аргаш-зацый «Пстарычныя веды» зацверджана рэдакцыйная кале-пя, якая знаёмгта з усiмi матэрыяламi зборнжа, а кожны па-асобны артыкул апекавау спецыяльна замацаваны член рэд-калегн. Апрача гэтага, найбольш важныя матэрыялы абмяр-коувалкя калектыуна.
   Аутарамi палемiчных матэрыялау з’яуляюцца: кандыдат пстарычных навук, дацэнт М.А. Багушэвiч; удзельнж Вя-лжай Айчыннай вайны генерал-маёр А.М. Быкау; псторык П.С. Герасiмовiч; кандыдат пстарычных навук, дацэнт Г.А. Грабёнюна; кандыдат пстарычных навук, дацэнт Б.Д. Далгатовiч; кандыдат пстарычных навук, дацэнт К.1. Да-марад; кандыдат пстарычных навук, дацэнт H.I. Дарафеенка; член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэмн навук Беларуси доктар фгталапчных навук, прафесар А.1. Жураусю; доктар пстарычных навук, прафесар А.1. Залесю; кандыдат пстарычных навук, дацэнт С.1. Касцян; доктар пстарычных навук, прафесар А.М. Малашка; доктар пстарычных навук, прафесар Я.К. Новж; член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэмн навук Беларуси доктар пстарычных навук, прафесар П.Ц. Петрыкау; доктар пстарычных навук, прафесар А.А. Фгимонау (Герой Савецкага Саюза); доктар пстарычных навук, прафесар А.Г. Хахлоу.
   У адпаведнасщ са зместам кшп неабходна сказаць аб тым, што азначаюць наогул паняцщ «скажэнне» i «фальпфй кацыя». Паводле У.1. Даля, «исказить, искажать - портить, повреждать, калечить, уродовать; извращать переиначивая, портить, изображать в превратном виде» (Даль, В.И. Толковый словарь русского языка. Современная версия / В.И. Даль. М.: Изд-во эКСМО-Пресс, 2002. С. 297). «Фальсификация

6

(от позднелат. falsifico - подделываю) - 1) злостное, преднамеренное искажение каких-либо данных; 2) изменение с корыстной целью вида или свойства предметов; подделка» (Большой энциклопедический словарь. М.: Большая Российская энциклопедия, 1997. С. 1263).
   У галше пстарычных ведау скажэнне i фальпфжацыя уключаюць у сябе наступныя недапушчальныя дзеянш: скажэнне фактаграфiчных матэрыялау шляхам недакладнай пе-радачы пстарычных фактау, ix падмены шшымр яюя не адпа-вядаюць пстарычнай рэчакнасщ, наумыснага утойвання пстарычных фактау, прыдумвання некнаваушых падзей; няпра-вшьнае цытаванне скарыстаных тэкстау; жжывую перадачу зместу пстарычных крынщ i спасылку на 11х; свядома не-дакладнае, скажонае тлумачэнне (ацэнку) пстарычных падзей; неаб’ектыунае рэцэнзаванне чужых тэкстау; плапят, дзе у час лгтаратурнага крадзяжу чытачы уводзяцца у зман аднос-на сапраудных аутарау або паасобных элементау творау.
   Фальафжацыя псторьи ажыццяуляецца заусёды наумыс-на, з пэуным намерам, нярэдка палгтыка-щэалапчным. Скажэнне пстарычнай прауды - часцей за усё вынж непрафесш-пасп) аутарау ц ix няуважшвасщ, нядбайнасщ або самай звычайнай прафанацык Але ва уах гэтых выпадках чытачы замест пстарычнай прауды атрымлiваюць дэзынфармацыю.
   Аутары дадзенага зборнжа палемiчныx матэрыялау iмкну-лкя дапамагчы чытачам адрознщь пстарычную прауду ад скажэнняу i фальпфжацый. Яны спадзяюцца, што прапану-емая кшга дапаможа правжьна зразумець шматвяковую псто-рыю Беларуси не паддавацца ашуканству фальпфжатарау.


Рэдакцыйная калежя

П.Т. Петриков


О КОНЦЕПЦИИ И МЕТОДОЛОГИИ ИСТОРИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ
В РЕСПУБЛИКЕ БЕЛАРУСЬ

   Вначале обратим внимание на различия, относительную схожесть и взаимосвязь понятий «концепция», «методология» и «теория познания (гносеология)». Эти понятия не изолированы друг от друга, а тесно связаны между собой в процессе развития человеческого мышления о материальном и духовном мире. Однако они нередко употребляются в научной исторической литературе как тождественные, заменяющие друг друга, что не всегда оправданно, а в принципе -неверно.
   Концепция есть основная точка зрения, руководящая идея, важнейший принцип трактовки каких-либо событий и процессов. Методология - учение о структуре, методах и средствах достижения истины. Общая методология научного исследования, например, в марксизме - диалектический и исторический материализм. Гносеология изучает закономерности, ступени и формы познания, отношение его к объективной действительности. Критерием познания относительной и абсолютной объективной истины является практика. Теория познания характеризуется двумя основными направлениями - идеализмом и материализмом.
   Учитывая соотношение понятий «концепция», «методология» и «гносеология», можно охарактеризовать их следующим образом: концепция означает то, о чем писать; методология - как писать, т.е. как оценивать то или иное событие и явление; теория познания - на какой основе писать - материалистической или идеалистической.
   Каковы же основные параметры, основной «набор» событий, основной объект концепции истории Беларуси? О чем, о каких важнейших периодах надлежит писать ученым-историкам? Ответ может быть только один: они должны писать обо всем, что происходило на территории современной Беларуси, начиная с появления первых людей и до наших дней, с учетом взаимоотношений с ближними и дальними народами. На такое очевидное, на первый взгляд, содержание кон

8

цепции истории Беларуси необходимо обратить внимание потому, что с 1990-х гг. некоторые ученые начали исключать из истории Беларуси период восточнославянского государства - Киевской Руси. Главные усилия они сосредоточили при этом на «самастойнасщ i незалежнасщ» Полоцка от Киева.
   Концепция истории Беларуси не есть аморфная и однородная историческая «глыба». Ей присущи внутренние противоречия и этапы, развитие от низших ступеней человеческого общежития к высшим. С точки зрения социально-экономической она включает первобытнообщинное устройство жизни людей, феодальные, капиталистические, социалистические, постсоветские, или «рыночные», отношения. С точки зрения общественно-политической она охватывает историю родоплеменных обычаев и традиций, Древнерусского государства, Великого Княжества Литовского, Речи Посполитой, Российской империи, историю БССР и вхождения ее в состав СССР, историю Республики Беларусь. С точки зрения цивилизационной ее составляет формирование из единого восточнославянского корня - древнерусской народности - отдельного белорусского этноса, который является объектом и субъектом мировой истории.
   Эти три блока концепции истории Беларуси - социальноэкономический, общественно-политический и этноцивили-зационный - органически взаимосвязаны, и ни один из них не может быть исключен при рассмотрении не только «сквозной», но и региональной и проблемно-тематической истории нашей страны.
   Таким образом, концепция истории Беларуси должна отражать (включать в себя) и учитывать все важнейшие события и явления нашего социально-экономического, общественно-политического и этнонационального (цивилизационного) прошлого в современных границах Республики Беларусь с учетом взаимоотношений с ближними и дальними народами и государствами. Другими словами, все важнейшее, наиболее характерное для восточнославянской цивилизации, а также для предшествующих ей археологических культур должно занять свое место на страницах «Истории Беларуси».
   Определив концептуально, т.е. в важнейшем и главном, о чем писать, мы тут же сталкиваемся с вопросом, как писать, какой воспользоваться методологией, чтобы на основе объективных относительных истин продвигаться по пути по

9

знания абсолютной истины. При этом необходимо решить, прежде всего, с каких гносеологических позиций будет изучаться и излагаться история Беларуси - идеалистических или материалистических?
   Самой универсальной методологией познания объективной действительности является диалектика - наука о наиболее общих законах развития природы, общества и мышления. Только с учетом возникновения, поэтапного развития и перехода одного явления в другое, одного состояния общества в другое возможно ретроспективное исследование исторического процесса на различных его стадиях.
   Чтобы изучить какую-нибудь вещь, событие или явление и проследить внутренне присущие им наиболее характерные черты, взаимосвязи и закономерности, надо разделить, расчленить изучаемый предмет на отдельные его части. Метод дедукции, т.е. путь познания от общих посылок и гипотез к истинности отдельного и частного, является одним из важнейших методологических оснований в исторической науке. Он органически связан с методом индукции - пути познания от частного к общему.
   До начала 90-х гг. XX в. белорусы не имели своей особой (отдельной) этнонациональной концепции истории. Почему? Потому, что проживали в крупных полиэтничных государственных образованиях, которые назывались Русь (Киевская Русь), Великое Княжество Литовское, Речь Посполитая, Российская империя, Советский Союз. Поскольку «руський» (в будущем для нас - белорусский) этнос являлся органической частью этих государств, пользовался общей (государственной) «кухней» наряду с другими «жильцами», история белорусского народа «вплеталась» как составная часть в общую историю данных полиэтничных государств. Эту особенность необходимо учитывать при рассмотрении исторического существования вначале древнерусской, затем древнебелорусской, белорусской этнонациональной общности на протяжении всей письменной ее истории, длившейся 11 столетий.
   Попытки ученых Беларуси в конце XIX - начале XX в. выделить историю белорусского народа в самостоятельный объект изучения имели важное научное и общественно-политическое значение. Однако в условиях отсутствия юридически независимого и суверенного белорусского государства они ограничивались описанием главным образом политических и этнокультурных аспектов истории белорусского

10