Этымалагічны слоўнік прыказак

.Я. Лепешау

 СЭтымалапчны




                лоуык




            прыказак












              М1НСК «ВЫШЭЙШАЯ ШКОЛА» 2014

УДК 811.161.3’374.4
ББК 81.2Беи-4

   Л48





    Рэцэнзенты: загадчык кафедры беларускай мовы установы адукацып «Маплёускг дзяржауны ушверсгтэт 1мя А. Куляшова» доктар фшалапчных навук, прафесар В.1. Рагауцоу; дацэнт кафедры беларускай лгтаратуры установы адукацып «Гродзенсю дзяржауны ушверсгтэт iмя Я. Купалы» кандыдат фшалапчных навук А.М. Пе:'тр\-шкев'!ч

    Усе правы на дадзенае выданне абаронены. Кожнае узнауленне гэтай KHiri ц яе 4acmKi неможа быць ажыццёулена без дазволу выдавецтва.

    Выпуск выдання ажыццёулены па заказе i пры фшансавай падтрымцы Мшютэрства шфармацып Рэспублт Беларусь.























ISBN 978-985-06-2060-6

             © Лепешау 1.Я., 2014
             © Афармленне. УП «Выдавецтва

“Вышэйшая школа”», 2014

ПРАДМОВА



   Амаль усе прыказю характарызуюцца «найбольшай канцэнтрацыяй думк пры найменшай затраце слоунага матэрыялу»¹ i вылучаюцца такiмi асаблiвасцямi, як сщс-ласць, выразнасць, поуная або частковая вобразнасць, высокая мастацюя якасщ. За кожнай прыказкай «стащь аутарытэт па-каленняу, яюя стварыт яе. Таму прыказю не спрачаюцца, не даказваюць - яны проста сцвярджаюць щ адмауляюць што-не-будзь з упэуненасцю, што усё iMi сказанае - цвёрдая кщна»². Яны - «ядро i сок мовы», - тсау яшчэ у 1618 г. першы зб1-ральшк беларусюх прыказак Саламон Рысшсга.
   Прыказю на працягу доугага перыяду вывучалыя толью у фальклоры, разглядалкя як адзш з жанрау вуснай народнай творчасщ. Прауда, быт i некаторыя выключэннк Меркаванне, што прыказю павшны быць аб’ектам вывучэння не толью у фальклоры, але i у мовазнаустве, упершыню выказау яшчэ у 1952 г. вядомы русю фалькларыст i мовазнауца 1.А. Асавецю. Ён тсау, што прыказю «стаяць на мяжы фальклорнага твора i Устойлiвага фразеалайчнага выразу», што ix можна «разгля-даць як фразеалайзмы, уласщвыя мове наогул», i што яны «1сну-юць у мове i функцыянуюць у ёй гэтак жа, як i шшыя фразеа-лайчныя звароты». I яшчэ: вывучэнне прыказак «павшна ува-ходзщь састауной часткай у вывучэнне лекйю i фразеалогп мовы у цэлым»³. Думкф блiзкiя да гэтых, выказвалi Г.Л. Пер-мякоу, А.У. Кунш, Л.А. Марозава, Э.Я. Какарэ i шш. Так, Г.Л. Пермякоу зазначыу, што прыказю «пры усёй сваёй знеш-няй прастаце з’яуляюцца вельмi няпростымi утварэннямй. «З аднаго боку, гэта з’явы мовы, падобныя на звычайныя фра-зеалайзмы; з другога - яюясып лайчныя адзшю (суджэнш); i з трэцяга - мастацюя мтяцюры, яюя у яркай, чаканнай форме адлюстроуваюць факты жывой рэчаынасщ... Трайтая прырода прыказак i прымавак патрабуе i траякага да ix падыходу - як

    ¹ Kpaniea К. Беларускы прыказкт Зб. тв.: у 4 т. Мшек, 1963. Т. 4. С. 250.

    ² Аникин В.П. Искусство слова в пословицах и поговорках // Жуков В.П.
Словарь русских пословиц и поговорок. М., 2003. С. 6.

    ³ Оссовецкий И.А. Об изучении языка русского фольклора // Вопросы языкознания. 1952. № 3. С. 98.

3

да з’яу мовы, з’яу gyMki i з’яу фальклору, тым больш што на-званыя тры планы прыказак у значнай ступеш аутаномныя»¹.
   На жаль, гэтыя слушныя выказванш не атрымалi далейша-га развщця у лшгвютыцы i фактычна не рэaлiзоуваюцца у пра-цэсе выкладання мовы як у вышэйшай, так i у сярэдняй школе. А што да выказаных вышэй рэкамендацый разглядаць прыказ-га менавгга як «звычайныя фразеалайзмы», вывучаць ix у фра-зеалогн, дык з гэтым наурад щ можна пагадзщца, бо перад нам1 моуныя адзшю зуйм рознага узроуню.
   Прыгадаем перш за усё, што фразеалаНзмы - гэта устоййвыя, узнауляльныя, не менш як двухкампанентныя моуныя адзшй, яюя выступаюць будаушчым матэрыялам для сказау, спалучаюцца са словамi свабоднага ужывання i, што самае галоунае, маюць цэласнае значэнне, нераскладальнае на значэнш асобных кампанентау, калi ix разглядаць на узроуш слоу. Напрыклад, у сказе «Баявыя атрады мшщьи работа усё, каб перашкодзщь йтлерауцам заслаць у горад пятую калону» («Полымя») пятая калона - гэта ‘варожая агентура унутры крашы’. У гэтым выразе, як i у кожным шшым, «усе словы вядомыя, а сэнс цэлага застаецца няясным»².
   Прыказк ж, кaлi ix разглядаць з семантычнага боку, не з’яуляюцца аднатыпнымi моунымi адзшкамй У адных прыказках усе кампаненты пераасэнсавалйя: напрыклад, Рука руку мые абазначае ‘адзш выгароджвае другога у якой-небудзь несумленнай справе’. У друйх прыказках не усе кампаненты атрымалi пераасэнсаванне: Куды нтка, туды i колка мае сэнс ‘куды адзш, туды i друй’. У трэцяй групе прыказак усе кампаненты захоуваюць лггаральнае слоушкавае значэнне: Вучыцца нiколi не позна.
   Несумненна, памiж прыказкамi i фразеалагiзмамi ёсць шмат чаго падобнага, агульнага, але не настольк важкага, значнага, каб ix атаясамлiваць; гэта, у прыватнасщ, устойлй васць, узнауляльнасць, шматкампанентнасць. Адзначаючы гэта агульнае, нельга, аднак, не зауважаць, што памiж 1м1 йнуюць йтотныя, прынцыповыя адрозненш лайчнага, структурнага, йнтакйчна-функцыянальнага i спалучальнага плана, яйя даз-валяюць адназначна сцвярджаць, што фразеалайзмы i прыказ-ю - моуныя адзшю неаднароднага тыпу.

    ¹ Пермяков Г.Л. От поговорки до сказки. М., 1970. С. 8.

    ² Ларин Б.А. История русского языка и общее языкознание. М., 1977. С. 153.

4

   Па-першае, фразеалайзмы заусёды абазначаюць паняцце, выступаюць адзiнкамi намшацып, буцаушчым матэрыялам для сказау. Прыказю ж выражаюць не паняцце, а суджэнне, заусёды з’яуляюцца не намшатыуным^ а камунiкацыйнымi адзшкам^ пры дапамозе яюх перадаецца вычарпальны у сэнсавых адной-нах змест, што уласщва толью сказу, а не слову щ фразеалайз-му Вось прыклад ужывання прыказю Ведае кошка, чыё сала з’ела: «Пачакай! Куды ж ты, ягадка?.. Будзем разб1раппа... Тра-сешся? Ведае кошка, чыё сала з’ела!» (Л. Калодзежны).
   Па-другое, фразеалайзмы па сваёй структуры часцей за усё падобныя на словазлучэнш разнастайнага характару. Прыказю ж маюць форму закончанага сказа, валодаюць i сэнсавай, i in-танацыйнай завершанасцю, служаць для перадачы закончанай шфармацык
   Па-трэцяе, фразеалайзмы выступаюць у ролi таго щ шшага члена сказа. Што да прыказак, то, паколью яны у камушка-цыйных аднойнах з’яуляюцца закончаным сказам, ш адна з ix не можа функцыянаваць у ролi якога-небудзь члена сказа.
   Па-чацвёртае, фразеалайзмы, будучы структурным элементам сказа, уступаюць у пэуныя сувязi i аднойны з iншымi сло-вамi щ (вельмi рэдка) фразеалайзмамк Прыказю ж, самi з’яуляючыся сказам^ не абумоулены яюш-небудзь заканамер-насцямi лекйка-граматычнай спалучальнасц са словамi сва-боднага ужывання. Яны свабодна уключаюцца у тэкст, ужыва-юцца як самастойны сказ-рэплжа або як частка складанага сказа, звязваючыся з папярэдняй часткай пры дапамозе злуч-нжау: «Глыбока запала у душу пачутае на вёсцы, што лапаць боту не пара» (Я. Лецка).
   Прыказка - гэта устойтвае, узнауляльнае, не менш як двухкампанентнае афарыстычнае, найчасцей поунасцю або част-кова алегарычнае закончанае выказванне звычайна павучальнага характару у форме простага щ складанага сказа. Пад устттва-сцю прыказю разумеецца пастаянства яе зместу, а таксама часцей за усё кампанентнага складу i структуры. Узнауляльнасць - гэта рэгулярная паутаральнасць, выкарыстанне прыказю як звычай-най моунай адзшю, якая не складаецца у працэсе знойн, а выxоплiваецца з памящ у гатовым выглядзе. Афарыстычнасць -гэта трапнасць, лакашчнасць, адшлiфаванасць.
   Прыказю, як i шшыя моуныя адзшю (словы, фразеалайзмы), павшны даследавацца з розных бакоу: семантычнага,

5

этымалайчнага, граматычнага i стылктычнага. Дзе ж у тайм разе вывучаць прыказй? У яйм раздзеле?
   Тай раздзел здауна 1снуе у навуцы: парэмiялогiя. Прауда, яго традыцыйна квалiфiкуюць як састауную частку фалькларыстый. Пакольй прыказй не тольй малы фальклор-ны жанр (гэта, так бы мовщь, з пункту гледжання ix паходжан-ня), але i рэальна жнуючыя моуныя адзшй, то ёсць неаспрэч-ныя падставы выкарыстоуваць тэрмш «парэмiялогiя» i як назву аднаго з раздзелау мовазнауства. Адпаведна варта аба-значаць тэрмшам «парэмiяграфiя» тэорыю i практыку скла-дання тлумачальных i шшых слоушкау прыказак.
   Гэтак жа як у мовазнаустве жнуюць раздзелы «Лексжало-йя» i «Лексiкаграфiя», «Фразеалойя» i «Фразеаграфiя», у курсе сучаснай беларускай лгтаратурнай мовы павшны быць i раздзелы «Парэмiялогiя» i «Парэмiяграфiя». У тайм разе прыказ-й перастануць быць беспрытульнымi i зоймуць сваё законнае, належнае 1м месца у курсе мовы як у вышэйшай, так i у сярэд-няй школе.
   На сённяшш дзень беларуская парэмiяграфiя мае тлумачаль-ныя слоушй прыказак¹, перакладны даведшк². Могуць i павшны быць слоушй шшых тыпау, напрыклад слоунж прыказ-кавых сшошмау, этымалайчны слоунж прыказак (апошш i прапануецца далей увазе чытача). У этымалайчным слоушку тлумачыцца паходжанне прыказак. Аналайчных слоушкау у лексiкаграфiчнай практыцы шшых моу няма.
   У парэмiялогii доуга бытавала, а шшы раз i сёння паута-раецца сцвярджэнне, выказанае у свой час (1892) А.А. Патабнёй, што амаль усе прыказй паходзяць з баек, анекдотау i казак: мауляу, само сюжэтнае апавяданне з цягам часу забылася, а вывад (у выглядзе прыказй) застауся. Гэтакай жа думй прытрымлiвауся i I.I. Насовiч, калi узнжненне, напрыклад, прыказй Няхай той серадзщь, хто на неба глядзщь звязвау з байкай пра хггрую лйщу i воука-дурня.

    ¹ Шкраба I., Шкраба Р. Крышчнае слова. Мшек, 1987; Лепешау 1.Я., Якалцэвiч М.А. Слоунж беларусюх прыказак. Мшск, 1996; Аксамтау А. Прыказю i прымаую. Мшск, 2000; Лепешау 1.Я., Якалцэвiч М.А. Тлумачальны слоунж прыказак. Гродна, 2011.

    ² Санько З. Малы руска-беларусю слоунж прыказак, прымавак i фразем. Мшск, 1991.

6

   Мнойя парэмн (каля 40) I.I. Hacoei4 у «Зборшку белару-ckix прыказак» (1874) пры тлумачэнш iх сэнсу суправаджау прывязкай ix да, вйань, пачутай у народзе этымалогп. Так, аб прыказцы Плачце, вочы, хоць павылазьце: вiдалi, што купава-л гаворыцца, што яна «паходзщь ад баечй» пра цыгана, у яко-га пры ядзенш цыбуш надта кацЫся слёзы, таму ён i сказау: «Плачце, вочы, хоць павылазьце...» Але, хутчэй за усё, як шшыя, так i згаданая спроба вытлумачыць узнжненне прыказ-й - са сферы так званай народнай этымалайзацыи Як шсау Я.Ф. Карсй, «тольй працяглыя даследаванш i вывучэнш мо-гуць адкрыць сапрауднае паходжанне прыказй»¹.
   Думаецца, што пераважная большасць прыказак узшкла не з баек, анекдотау щ казак, а з яюхсьщ дыялогау, у шдываду-альным акце маулення.
   Уяв1м такую карцшу з далёкага мшулага. Купка сялян, неяк сышоушыся, гаворыць пра жыццё-быццё. Парауноуваюць, як няроуна, неаднолькава жывуць два вядомыя 1м гаспадары: да-пусщм, Пйш ледзьве зводзщь канцы з каннами а у Сцяпана i ураджай заусёды добры, i у хляве з жывёламi ды птушкамi усё 1дзе рукой. «Што i казаць, шанцуе Сцяпану», - з зайздрасцю кажа адзш з суразмоушкау, а друй, пасля некаторага роздуму, шбы пярэчыць: «Хто дбае, той i мае». З гэтым пагаджаюцца i шшыя: «Прауду ты сказау: хто дбае, той i мае. Сцяпан жа гэты - тай руплiвы, тай старанны, i уся сям’я яго гэтакая ж». Так трапнае выказванне, ды яшчэ змацаванае рыфмай, пасту-пова ператвараецца у прыказку, калi успрымаецца моуным ка-лектывам як абагульняльны вывад на аснове шматлтах жыццёвых назiранняу
   Стваральнжам прыказй заусёды з’яуляецца яй-небудзь асобны чалавек, i узнжае яна адразу, у мауленчым акце, у пра-цэсе маулення. Спачатку гэта аутарсй твор, а пасля ён пад-xоплiваецца iншымi людзьмi з блiжэйшага асяроддзя i з цягам часу становщца агульнаужывальнай моунай адзшкай. «Па-кольй асоба аутарау на прыказках не адбйася, - шсау Я. Кар-сй, - то народ лёгка забыу ix складальнжау i захавау гэтыя творы як свае уласныя»².

    ¹ Карский Е. пословицы и поговорки // беларусы. минск, 2001. с. 478.

    ² Тамсама. С. 479

7

   Аказiянальнымi, iндывiдуальна-аутарскiмi былi на пачатку свайго жыцця сотш шшых прыказак неалегарычнага характару, напрыклад: Адна бяда - не бяда; Вада не гарэлка - шмат не вып’еш; Госць мала гасцюе, ды многа бачыць; Добры гаспа-дар i сабаку не выганщъ у такую пагоду; Едзеш на дзень, бяры хлеба на тыдзень i г.д.
   Аналайчным шляхам у шдывьдуальным акце маулення узшкт шматлидя прыказю, яюя ужываюцца як адзш з паказ-чыкау народнага календара i адносяцца да розных рэлшшных свят, напрыклад: Грамнщы - палавта з1мщы; 1лъя укшуу ляд-ня; Калi на Юр’я роса, сей грэчку i проса; Прыйшм Пакровы -заганяй у хлеу каровы i шш.
   Што да прыказак з поуным або частковым пераасэнсаван-нем iх кампанентнага складу, то яны таксама часцей за усё па-ходзяць з «ягахсьщ дыялогау». Прычым, напэуна, толью ня-мнойя з iх напачатку магл ужывацца у прамым значэнш, а па-сля пераасэнсавалйя i стал1 дастасоувацца да шмат яюх шшых аналайчных з’яу. Гэта, напрыклад, таюя выказы: Бот лапцю не пара; Дзiравага мяшка не напоунш; Дзе п ’юцъ, там i льюць; Любш катацца, люб i саначк вазщъ; Парою сена косяцъ.
   Пераносныя значэнш узшкаюць у прыказках звычайна у вышку метафарычнага пераасэнсавання - пераносу пэунага суджэння з адной з’явы на другую па аналоги, на аснове пада-бенства памiж 1мй Пры тайм пераасэнсаванш пэунае аб-страктнае суджэнне, увасобленае у прыказцы, перадаецца праз канкрэтны вобраз, праз нагляднае уяуленне пра што-небудзь. Напрыклад, абагульненае, абстрактнае значэнне ‘таго, што было, назад не вернеш’ мы можам перадаць праз метафарыч-нае выказванне-прыказку Адрэзанай лусты не прыклеш, у аснове якой ляжыць канкрэтны вобраз.
   Прыказй алегарычнага характару паводле свайго узшкнен-ня - гэта разгорнутыя метафары, яюя складаюцца з некальйх унутрана звязаных кампанентау-метафар. Прыказю гэтага тыпу утвараюцца не на лекйчнай, а на сштакйчнай аснове, г. зн. у вышку пераасэнсавання не кожнага слова паасобку, а усяго выказвання-сказа у цэлым. Аб’ект пераасэнсавання (ска-жам, Яблык ад яблын недалёка падае) як бы выварочваецца навыварат цалкам i адначасова, а не асобнымi сваiмi словами Яблык i яблыня у iх свабодным ужыванш, як засведчана у тлу-мачальных слоушках, наогул адназначныя назоушй, а падацъ i недалёка маюць па некалью слоушкавых значэнняу. Адпавед
8

ныя ж словы-кампаненты унутры прыказю Яблык ад яблын недалёка падае дэактуалiзавалiся, як бы растварыйся у агуль-ным сэнсе прыказю i не маюць шчога агульнага з прамымi щ пераноснымi значэннямi гэтых слоу.
   Можна вылучыць некалью найбольш тыповых семантыч-ных мадэляу, па яюх аргашзуецца супастауленне розных з’яу. Напрыклад, ёсщь шмат прыказак «жывёльнага паходжання», г. зн. тых, што дастасоуваюцца да чалавека, але узнжт праз параунанне людсюх учынкау, дзеянняу i шш. з паводзшахп, звычкамi жывёл. Вось некалью таюх прыказак - з поуным або частковым пераасэнсаваннем iх кампанентау: Авечку стры-гуць, а баран дрыжыць; Бадлiвай карове бог рог не дае; Быу конь, ды з ’ездзусся; Воук i лiчанае бярэ; Два мядзведзi у адной бярлозе не з1муюць; Стары вол баразны не псуе.
   А гэта прыклады прыказак «птушынага паходжання»: Арлу з савой не па дарозе; Варона з куста, пяць на куст; Кожная птушка лящць у сваю чараду; Кожны кулгк сваё балота хва-лщь; На сваiм сметшку i певень гаспадар; Пужаная варона куста бащца.
   Ёсць таксама нямала прыказак «раслшнага паходжання», напрыклад: Ад крывога дрэва прамога ценю не бывае; Без ветру i дуб не шумщь; Вясной i травянка да травшк хтецца; I да грыба трэба нагнуцца; Пустазелле з поля вон; Скрыпучае дрэва доуга скрытць.
   Вельмi мнойя прыказй алегарычнага характару склалйя на аснове сказау, яйя у сваiм першапачатковым сэнсе непа-срэдна звязаны з канкрэтнымi назiраннямi чалавека за рознымi з’явамi прыроды, а таксама за з’явамi з шшых разнастайных сфер, напрыклад: На адным месцы i камень мохам абрастае; Пакуль сонца узыдзе, раса вочы выесць; Цхая вада берагi мые; Бяздоннай боч/а не напоунгш; Дыму без агню не бывае; Золата i у смет/i бии/чыць.
   Матыу узшкнення кожнай прыказй з вышэйпералiчаных груп зразумелы амаль любому моушку, таму тайя прыказй не патрабуюць этымалайзацык Аднак у парэмшным складзе бе-ларускай лгтаратурнай мовы ёсць нямала i тайх прыказак (алегарычных i неалегарычных), яйя маюць патрэбу у гГста-рычна-этымалайчнай даведцы, гiстарычна-лiнгвiстычным вытлумачэнш свайго узнжнення. Пералiчым тольй некаторыя найбольш тыповыя групы гэтых прыказак: 1) прыказй, аутар-ства яйх вядомае; 2) запазычанш, калью i паукальй з шшых

9

моу; 3) прыказю з нерэальным вобразам у ix аснове щ з патэн-цыяльнай сюжэтнасцю або пабудаваныя на абыгрыванш яко-га-небудзь слова-кампанента; 4) прыказю, яюя змяшчаюць у сабе незразумелае сучаснаму носьбпу мовы слова-кампанент; 5) прыказю, ужыванне ямх абмежавана строга акрэсленай йтуацыяй або пэуным тыпам кантэксту.
   Спышмся больш падрабязна на першай групе прыказак (аутарства яюх вядомае).
   Сёння амаль усе ужываюць у пэунай мауленчай сиуацьи прыказку Апетыт прыходзщь у часе яды. I звычайна дастасоува-юць яе зуйм не да яды, а выкарыстоуваюць у значэнш ‘жаданне, патрэбнасць, цжавасць да чаго-небудзь павялiчваецца па меры таго, як пазнаеш што-небудзь, захапляешся тым, што пачау ра-бщь’. Ужываючы гэту прыказку, сёння мала хто ведае, што яе аутар - французсю етскап Жэром дэ Анжэ. Для абсалютнай большасц моунжау гэта самая што ш ёсць звычайная прыказка.
   Аднак у некаторых падручнжах, навучальных дапаможш-ках, артыкулах таюя выказы, як Апетыт прыходзщь у часе яды, i шшыя, аутарства яюх больш-менш вядомае даследчыкам-спецыялжтам (i толью iм), ставяцца у адзш рад з прыказкамi i фразеалагiзмамi i называюцца крылатымi выразамй Такая ква-лiфiкацыя гэтых моуных адзшак, на наш погляд, недакладная, няправшьная.
   Каш той ц шшы аутарсю выраз набыу «крылатасць» i усе прыметы фразеалайзма, ён становщца звычайнай фразеала-йчнай адзшкай, уключаецца у слоушш нароуш з iншымi вы-разах-й. У беларускай лггаратурнай мове ёсць больш як 120 адзшак, яюя сфармiравалiся у вышку фразеалайзацьп крылатых выразау: пятая калона, апошнг з маггкан, мядовы месяц, гар-матнае мяса, белая варона, птушынае малако, ля разбтага карыта, дражнщь гусей, рыльца у пушку, Hi пава Hi варона, свгнтус грандыёзус, жаба у калягне, сена на асфальце, хварэць на пана, ружовы туман i г.д.
   Аналайчна былыя аутарсюя выразы, структурна аргашза-ваныя як сказ, становяцца звычайнымi прыказкамк 1х у Слоунжу 92, сярод ix 24 прыказю бiблейскага паходжання, а вытокам 12 прыказак стал1 творы беларусюх шсьменнжау.
   Характарызуючы паводле паходжання прыказку, якая уз-шкла з крылатага выразу, нельга змешваць яе уласна генетыч-ны аспект з клайфжацыяй па сферы першапачатковага ужыван-ня, паводле таго, дзе, у чыпм мауленш той ц шшы выраз пачау

10