Сучасная беларуская літаратурная мова

      Сучасная беларуская лггаратурная мова

      Дапушчана
      Мппстэрствам адукацьп Рэспублпа Беларусь у якасц! вучэбнага дапаможшка для студэнтау устаноу вышэйшай адукацьп па фшалайчных спецыяльнасцях

     Пад рэдакцыяй Д.В. Дзятко










            Mines «Вышэйшая школа»
            2017

УДК 811.161.3(075.8)
ББК 81.2Беи-923
      C91





    Ау тары: Дзятко Д.В., Лобань Н.П., Мароз С.С., Мiхайлау П.А., Нямков1ч Н.М., Радзь ваноуская Н.А., Ржавуцкая М.С., Самахавец В.1., Старасценка Т.Я., Урбан В.В., Чайка Н.У, Шахоуская С.У.

    Рэцэнзенты: кафедра беларускага мовазнауства установы адукацьп “Вщебск1 дзяр-жауны ушверсггэт iмя П.М. Машэрава” (загадчык кафедры кандыдат фшалапчных навук, дацэнт Г.А. Арцямёнак); загадчык кафедры сучаснай беларускай мовы Беларускага дзяржау-нага ушверсггэта кандыдат фшалапчных навук, дацэнт З.1. Бадзевiч

    Усе правы на дадзенае выданне абаронены. Узнауленне усёй KHiri ц любой яе частк неможа быць ажыццёулена без дазволу выдавецтва.























ISBN 978-985-06-2024-8

                          © Афармленне. УП «Выдавецтва “Вышэйшая школа”», 2017

            ПРАДМОВА



   Сучасная лшгвютыка з’яуляеццца складанай сГстэмай, якая аб’ядноувае мноства навук, што толькГ у сваёй сукупнасцГ даюць дастаткова поуныя веды пра усе баю чалавечай мовы.
   Беларуская мова валодае афГцыйным статусам дзяржаунай мовы у Рэс-публГцы Беларусь. Яна выкарыстоуваецца у паусядзённым жыццГ, у сферы справаводства, адукацыГ, лГтаратуры, палпыга i мае выключнае значэнне для захавання нацыянальнай культуры.
   ДысцыплГна “Сучасная беларуская лггаратурная мова” лiчыцца асноунай сярод курсау, якГя вывучаюцца на беларусазнаучых спецыяльнасцях фГла-лагГчных факультэтау устаноу вышэйшай адукацыГ нашай краГны.
   ДапаможнГк створаны з улГкам дасягненняу сучаснага мовазнауства, адрасаваны будучым спецыялГстам у галГне фГлалогГГ i адпавядае усГм патра-баванням Дзяржаунага адукацыйнага стандарту i тыпавой вучэбнай пра-грамы.
   Аутары паставГлГ перад сабой задачу максГмальна поуна апГсаць актуальны стан i асаблГвасцГ функцыянавання беларускай мовы. Канцэпцыя i структура кшп апрабаваны на працягу многГх гадоу у практыцы выкладан-ня беларускай мовы на фГлалагГчным факультэце Беларускага дзяржаунага педагайчнага унГверсГтэта Гмя МаксГма Танка, пры падрыхтоуцы экцыкла-педыГ для школьнГкау i студэнтау “Беларуская мова” (2017). Аутарамi улГ-чаны вопыт стварэння папярэднГх пакаленняу падручнГкау па беларускай мове, напГсаных выкладчыкамi кафедры беларускага мовазнауства БДПУ (“Беларуская мова” пад рэд. М.С. ЯуневГча (1991), “Сучасная беларуская лпаратурная мова: Уводзшы. Лекйкалойя. Фразеалойя. Лексiкаграфiя. Фразеаграфiя. Фанетыка. Арфаэтя. Графжа. Арфаграфiя” (1993), “Сучасная беларуская лГтаратурная мова. Марфалойя” пад рэд. М.С. Яуневiча (1997), “СГнтаксГс сучаснай беларускай мовы” М.С. Яуневiча i П.У. Сцяцко (2006) i Гнш.), а таксама вучэбных дапаможнГкау, падрыхтаваных калектывамi вучоных шшых унГверсГтэтау БеларусГ (Беларуси дзяржауны унГверсГтэт, БрэсцкГ дзяржауны унГверсГтэт Гмя А.С. ПушкГна, ВГцебскГ дзяржауны унГверсГтэт Гмя П.М. Машэрава, Гомельсю дзяржауны ушверси'эт Гмя Ф. Скарыны, Гродзенсю дзяржауны унГверсГтэт Гмя ЯнкГ Купалы, Маплёусю дзяржауны унГверсГтэт Гмя А.А. Куляшова, МазырскГ дзяржауны педагагГч-ны унГверсГтэт Гмя 1.П. ШамякГна).
   Разам з тым кнГга Гстотна адрознГваецца ад Гншых падобных выданняу.

3

   У аснову ашсання беларускай мовы пакладзены прынцып йстэмнасш. Усе уключаныя у дапаможнж тэмы максшальна структураваныя. С’лстэмна-структурны падыход не толью дазваляе прадставщь мову як адзшства раз-настайных фактау i з’яу, але i дае магчымасць прасачыць адносшы, яюя йнуюць памiж элементамi розных моуных узроуняу, выявщь прычыны гэтых адносш i прагназаваць шляхi далейшага развщця¹.
   З уткам сучаснага узроуню лшгвйтычных ведау йтотна абноулены i пашыраны змест уйх раздзелау навую пра беларускую мову (асаблiва гэта датычыць фаналогп, арфаграфп, марфемалогп, дэрываталогп, лексжа-графп).
   Упершыню у якасщ асобных раздзелау дапаможшка вылучаны тэмы, прысвечаныя вывучэнню анаматалогп, парэмiялогii, афарыстыю.
   Важнае месца у дапаможшку адводзщца аналiзу моуных адзшак, яю не толью дапамагае iх усвядомленай штэрпрэтацыц але i знаёмщь з методыкай першаснай навукова-даследчай работы. У вышку такога падыходу вывучэн-не дысцыплшы пераходзщь на узровень самастойнага навуковага асэнса-вання моуных фактау.
   У кшзе шырока выкарыстоуваюцца схемы i таблщы, яюя дазваляюць у кампактнай вiзуалiзаванай форме прашюстраваць усю разнастайнасць адносш памiж моунымi адзшкамц формамi i катэгорыямп
   Выклад матэрыялу пачынаецца з разгляду агульных пытанняу белару-скага мовазнауства, звязаных з сутнасцю мовы, заканамернасцямi яе развщця i функцыянавання. Далей падаюцца звестю па фаналогп, арфаэпп, арфаграфИ, марфемалогп, дэрываталогп, лексжалогп, анаматалогп, марфа-логп, сштакйсе, пунктуацыц лексжаграфп. Пры асвятленш тэорып пасля-доуна захоуваецца прынцып традыцыйнага i сучаснага вытлумачэння моуных з’яу. Уйм раздзелам дапаможшка уласщвы комплексны падыход да моуных адзшак (фанемы, марфемы, лексемы i г.д.), што дазваляе прасачыць iх узаемасувязь, паказаць нарматыунасць моуных з’яу. Пры гэтым найперш утчваецца задача не толью ашсання йстэмы мовы, але i анэню моуных з’яу з пункту гледжання нарматыунасщ iх выкарыстання.
   Паколью сучаснае мовазнауства з’яуляецца вышкам працяглага i дастат-кова супярэчлiвага развщця лшгвйтычнай думю, мнойя яго праблемы мо-гуць быць зразумелыя толью у йстарычным аспекце. Таму да моуных з’яу, яюя складана абгрунтаваць з пункту гледжання сшхранп, даецца каротю йстарычны каментарый, што садзейшчае асэнсаванню працэсу развщця мовы, тлумачэнню унутранай лопю i йстэмнай аргашзацып моуных фактау.

   1Прагрэс навую заусёды суправаджаецца фармiраваннем i удасканальваннем тэрмша-лапчнай сютэмы. Разам з тым у мовазнаустве пашыраны цэлы шэраг тэрмшау, яюя неда-кладна або няпоуна перадаюць змест тэрмшаваных паняццяу, аднак працягваюць выкарыстоуваюцца “па традыцып”. Прынцып сютэмнасщ патрабавау ад аутарау захавання паслядоунасщ пры ужыванш спецыяльных найменняу. Па гэтай прычыне у дапаможшку перавага аддаецца сучасным тэрмшам, утвораным па традыцыйных мадэлях: фаналопя (фанетыка), дэрываталопя (словаутварэнне), марфемалопя (марфемжа), анаматалопя (ана-мастыка) i шш.

4

   Як вядома, не усе праблемы, што вывучаюцца у курсе “Сучасная бела-руская лшфатурная мова”, маюць адназначныя рашэнш. Жанр кнт вымуйу аутарау аддаваць перавагу тым падыходам, яюя валодаюць большай вы-тлумачальнай йлай, адпавядаюць айчыннай лшгвктычнай традыцьп i ма-юць агульнапрынятыя навуковыя падставы. У той жа час ва умовах сучас-нага шфармацыйнага грамадства важна было паказаць i альтэрнатыуныя падыходы да разумення i вывучэння моуных фактау. Выклад розных пазщый павшен палегчыць задачу разумення сучасных навуковых канцэпцый i садзейшчаць выпрацоуцы крытычнасщ пры ацэнцы кнуючых поглядау на тыя або шшыя праблемы, дапамагчы узмацнщь i развщь навыю лшгыстыч-нага мыслення.
   Тэарэтычныя высновы суправаджаюцца дастатковай колькасцю моуных фактау, узятых пераважна з творау мастацкай лггаратуры.
   1люстрацыйны матэрыял у дапаможшку прадстаулены найбольш выраз-ным прыкладам^ дастатковымi для пацвярджэння тэарэтычных палажэн-няу. Крынщай шюстрацый паслужыш тэксты пераважна мастацкай лггаратуры (Якуба Коласа, ЯнкГ Купалы, М. Багдановiча, Кузьмы Чорнага, У. Караткевiча, В. Быкава, Я. Брыля, В. Адамчыка, Д. Бiчэль-3агнета-вай, Г. Далiдовiча i шш.).
   Абмежаваны аб’ём дапаможшка не дазваляе прэтэндаваць на вычарпаль-нае асвятленне уйх праблем беларускай лгтаратурнай мовы, пакольк гэта задача спецыяльных навуковых выданняу - манаграфш i граматык. Аднак узровень выкладу мнопх тэм у дапаможшку зробщь яго карысным не толькГ для студэнтау першай ступеш устаноу вышэйшай адукацып, але i для ма-пстрантау, астрантау, выкладчыкау
   Аутарская праца была размеркавана наступным чынам: Дзятко Д.В.: раздзел V (5.2), раздзел VI (6.11 - у суаутарстве з Лобань Н.П.), раздзел XI, раздзел XIII (тэмы 10-14 - у суаутарстве з Самахавец B.I.), раздзел XVI; Лобань Н.П.: раздзел VI (6.1-6.10, 6.11 - у суаутарстве з Дзятко Д.В.), раз-дзел XIII (тэма 9); Мароз С.С.: раздзел XIV (тэмы 3 (14.3.12-14.3.13), 4-6), раздзел XV; Mixaway П.А.: раздзел I; Нямковiч Н.М.: раздзелы VIII-X; Ра-дз1ваноуская Н.А.: раздзел XIII (тэмы 1, 2, 4); Ржавуцкая М.С.: раздзел XIV (тэмы 1, 2, 3 (14.3.1-14.3.11)); Самахавец В.1.: раздзел XIII (тэмы 10-14 -у суаутарстве з Дзятко Д.В.); Старасценка Т.Я.: раздзел VI (6.12-6.15), раздзел XIII (тэмы 3, 5-8); Урбан В.В.: раздзел IV, раздзел V (5.1, 5.3-5.5), раздзел XII; Чайка Н.У.: раздзел XIII (тэма 15); Шахоуская С.У.: раз-дзелы II, III, VII.
   Аутары шчыра удзячныя калегам, якГя рэцэнзавалi увесь дапаможнж або асобныя яго части на розных этапах працы над кшгай: кафедры бела-рускага мовазнауства Вщебскага дзяржаунага ушверсгтэта Гмя П.М. Ма-шэрава, кафедры сучаснай беларускай мовы Беларускага дзяржаунага ушверсгтэта, асабшта кандыдатам фиалайчных навук Г.А. Арцямёнку (ВДУ), 3.I. Бадзевiч (БДУ), В.Л. Варановiчу (ГрДУ), А.В. Кавалёвай (МазДПУ), Д.Д. Паулауцу (ГДУ).

5

                РАЗДЗЕЛ I. БЕЛАРУСКАЯ МОВА ЯК ГРАМАДСКАЯ З’ЯВА I АБ’ЕКТ ВЫВУЧЭННЯ





            1.1. Сучасная беларуская лГтаратурная мова як вучэбная дысцыплша


   Грамадства не можа йнаваць без перадачы шфармацыГ Для забеспячэн-ня зносш памiж людзьмГ, для абмену думкам! прызначана чалавечая мова. Яна дазваляе найбольш рацыянальным спосабам атрымлiваць i перадаваць любую шфармацыю.
   Па розных даных, агульная колькасць моу на Зямлi складае ад 2,5 да 5 тыс. Акрамя таго, налiчваецца ад 6 да 8 тыс. дыялектау.

              Прыкладна палова моу прыпадае на 8 краш: [нданезпо, Метку, Бразшю, Камерун, 1ндыю, Ктай, ЗША i Рашю.


   Беларуская мова уваходзщь у сотню найбольш развитых моу свету. Яна з’яуляецца дзяржаунай мовай Рэспублш Беларусь. Паводле ператсу насель-нщтва 1999 г. яе назвалi роднай 73,6% жыхароу Беларусь
   Беларуская мова з’яуляецца прадметам вывучэння шэрага лшгвГстычных дысцыплш, што даследуюць яе йсторыю, сучасны стан, дыялектны склад, стылктычную йстэму i шш.
   Курс “Сучасная беларуская лггаратурная мова” змяшчае навуковую ха-рактарыстыку беларускай лГтаратурнай мовы на сучасным этапе яе развщця i займае цэнтральнае месца сярод усГх лшгвГстычных дысцыплш, якГя вы-кладаюцца на беларусазнаучых спецыяльнасцях фшалайчных факультэтау устаноу вышэйшай адуацьп Рэспублид Беларусь.
   Аб’ект вывучэння дысцыплшы - сучасная беларуская лпаратурная мова.
   Мэта дысцыплшы - выпрацаваць навуковы погляд на сучасную бела-рускую лпаратурную мову i дасканала авалодаць яе Дстэмай.
   Курс “Сучасная беларуская лпаратурная мова” цесна звязаны з такiмi лшгвГстычнымГ дысцыплшамГ як “Беларускае мовазнауства”, “Псторыя беларускай мовы”, “Беларуская дыялекталойя”, “Стылктыка беларускай мовы”, “Методыка выкладання беларускай мовы”, “Параунальная грама-тыка усходнеславянсюх моу” i шш.


            1.2.        Структура дысцыплшы “Сучасная беларуская лгтаратурная мова”


   АдзГнкГ мовы (фанема, марфема, слова, словазлучэнне, сказ) як элементы яе сГстэмы маюць розныя функцып i значэнш. Кожная з Гх уяуляе сабой

6

пэуную сукупнасць аднародных элементау, яюя складаюць адпаведныя узроуш мовы. Вылучаюць:
   ■ фаналайчны узровень;
   ■ марфалайчны узровень;
   ■ лекйчны узровень;
   ■ сштакйчны узровень;
   ■ семантычны узровень i шш.
   Адзшю кожнага моунага узроуню даследуюцца у адпаведным раздзеле лшгвктым (табл. 1). Курс “Сучасная беларуская лггаратурная мова” уклю
чае наступныя раздзелы:                  
■ фаналойя;              ■ афарыстыка;   
■ арфаэтя;               ■ марфемалойя;  
■ графжа;                ■ дэрываталойя; 
■ арфаграфiя;            ■ марфалойя;    
■ лексжалойя;            ■ йнтакйс;      
■ фразеалойя;            ■ пунктуацыя;   
■ пaрэмiялогiя;          ■ лексiкаграфiя.

Таблща 1

Раздзелы навук пра мову

Раздзел                                                                         
 мова-          Аб’ект вывучэння                       Даследчык                
знауства                                                                        
Фаналойя Гукавыя адзшю мовы i мау-      М.В. Бiрыла, В.Р. Бурлыка, 1.Р. Бурлы-  
         лення, склад, нащск i шта-     ка, Н.Т. Вайтовiч, П. Векслер, Л.Ц. Вы- 
         нацыя                          гонная, А.А. Краплака А.1. Падлужны,    
                                        П.В. Садоусй, В.М. Чэкман, П.Я. Юр-     
                                        гелевiч, Ф.М. Янкоусй i шш.             
Арфаэшя  Нормы лггаратурнай мовы,       М.В. Бiрыла, Л.Ц. Выгонная, А.А. Ка-    
         якя ахошйваюць правшы вы-      ляда, А.1. Падлужны, П.В. Садоусй,      
         маулення гукау i ix спалу-     В.М. Чэкман, Э.Р. Якушау, Ф.М. Ян-      
         чэнняу                         коусй i шш.                             
Графжа   Сукупнасць шсьмовых срод-      А.М. Булыка, У.М. Дубоука, Я.М. Ка-     
         кау беларускай мовы, якая      мароусй, Я.Ю. Лёсж, А.1. Янов!ч         
         уключае графемы, знак! пры-    i шш.                                   
         пынку, нащск, розныя пры-                                              
         ёмы скарачэння слоу, шрыф-                                             
         тавыя вылучэнш i шш., суад-                                            
         носшы намож лiтарамi i гука-                                           
         ма абрысы лггар, знакау i г.д.                                         
Арфа-    Сукупнасць правы, яюмб рэ-     М.В. Бiрыла, 1.А. Гапоненка, А.1. Журауграфiя   гулюецца аднастайная пера-     сй, В.1. 1учанкау, А.А. Каурус, У.1. Ку         дача вуснай мовы на шсьме      л!ков!ч, Л.П. Кунцэ|бч, 1.Я. Лепешау,   
                                        А.А. Лукашанец, А.Я. Мixневiч, А.1. Пад                                        лужны, Ф.А. Пюкуноу, П.В. Садоусй,      
                                        Д.Ф. Саука, П.У Сцяцко i intti.         

7

Працяг табл. 1

  Раздзел                                                                         
   мова-          Аб’ект вывучэння                       Даследчык                
 знауства                                                                         
Лексжа-     Слоушкавы склад мовы, спо-   М.В. Абабурка, У.В. Ашчэнка,             
лопя        сабы истэматызацып леки-     А.М. Бардовiч, А.Я. Баханькоу, М.В. Bi-  
            ki, паходжанне слоу, вызна-  рыла, М.Г. Булахау, М.С. Вашлеускц       
            чэнне сферы i асаблiвасцей   Г.Ф. Вештарт, Л.Ц. Выгонная, А.П. Гру-   
            ужывання слова у мауленш     цо, А.1. Жураускц А.А. Лукашанец,        
            i шш.                        Г.М. Мезенка, А.Я. М!хнсн!ч, Б.А. Плот-  
                                         шкау, М.Р. Прыгодз!ч, В.1. Рагауцоу,     
                                         1.С. Роуда, А.А. Станкевiч, В.Д. Ста-    
                                         рычонак, А.Я. Супрун, П.У. Сцяцко,       
                                         Л.М. Шакун, П.П. Шуба, В.В. Шур,         
                                         Ф.М. Янкоуск i iiiiii.                   
Анамата-    Уласныя iмёны - ix узшк-     М.В. Бiрыла, У.М. Генкш, В.А. Жучке-     
лопя        ненне, развщцё i функцыя-    н!ч, А.В. Кавалёва, 1.Л. Капылоу,        
            наванне у мове               В.П. Лемцюгова, Г.М. Мезенка,            
                                         В.1. Рагауцоу, Я.Н. Рапановiч, 1.Э. Рат- 
                                         шкава, А.Ф. Рогалеу, Г.К. Семянькова,    
                                         В.В. Шур i шш.                           
Фразеа-     Фраземны склад мовы, струк-  А.С. Аксамиау, М.М. Аляхнов!ч,           
лопя        тура фразем, ix суадносшы    Н.В. Гаурош, М.А. Данiловiч, Я.Я. 1ва-   
            са словам i словазлучэннем,  ноу, 1.А. Юсялёу, У.1. Коваль, 1.Я. Лепе            тыпы фразем у залежнасщ      шау, Г.М. Малажай, В.1. Несцяровiч,      
            ад семантычнай еднасщ кам-   Н.М. Нямков!ч, Т.1. Тамашэвiч,           
            панентау, паходжанне i ужы-  Т.М. Трыпуцша, Г.Ф. Юрчанка,             
            ванне у мауленш              Ф.М. Янкоуск i шш.                       
Парэмiя-    Устойл!выя, узнауляльныя     А.С. Аксамиау, С.Ф. 1ванова, Я.Я. 1ва-   
лопя        алегарычныя выказванш звы-   ноу, 1.Я. Лепешау, Г.М. Малажай,         
            чайна павучальнага характару М.А. Якалцэвiч i чип.                    
Афарыс-     Сукупнасць выслоуяу фаль-    Н.В. Гаурош, Я.Я. 1ваноу, А.Я. Леванюк,  
тыка        клорнага щ лиаратурнага      А.Я. М!хнсн!ч, М.1. Новж, Н.М. Нямко-    
            паходжання                   н!ч, Т.М. Трыпуцша, Ф.М. Янкоуск i шш.   
Марфема-    Тыпы марфем, ix разнавщ-     Л.А. Антанюк, Г.А. Арцямёнак, А.М. Бар-  
лопя        насщ, асаблiвасцi узаемаад-  дон!ч, М.С. Васшеускц П.В. Вярхоу,       
            носш i функцыянавання мар-   М.М. Круталевiч, В.П. Лемцюгова,         
            фем у слове                  А.А. Лукашанец, М.А. Пауленка,           
                                         М.Р. 11рыгоддч, П.У Сцяцко, Л.М. Ша-     
                                         кун, П.П. Шуба, А.1. Янов!ч i шш.        
Дэрывата-   Структура слоу, шляxi i спо- М.А. Ауласевiч, УВ. Ашчэнка, Г.А. Ар-    
лопя        сабы ix утварэння            цямёнак, З.1. Бадзевiч, А.М. Бардовiч,   
(словаутва-                              В.Л. Варановiч, М.С. Вас1леуск1, 1.У Канрэнне)                                   драценя, М.М. Круталевiч, А.А. Лука-     
                                         шанец, В.А. Ляшчынская, М.Р. Прыго-      
                                         ддч, П.У Сцяцко, П.М. Чайкун, М.В. Ша-   
                                         6ов!ч, Л.М. Шакун, П.П. Шуба             

8

Канчатак табл. 1

 Раздзел                                                                       
  мова-        Аб’ект вывучэння                       Даследчык                
знауства                                                                       
Марфа-    Формы словазмянення, гра-   У.В. Ашчэнка, Л.А. Антанюк, М.Г. Бу-     
логгя     матычныя катэгорыг, грама-  лахау, П.В. Вярхоу, М.А. Жыдовгч,        
          тычна-семантычныя класы     1.А. Кюялёу, Ю.Ф. Мацкевiч, А.1. Нар-    
          слоу (часцгны мовы)         кеи!ч, А.Я. Супрун, Т.Ф. Сцяшковгч,      
                                      П.П. Шуба i шш.                          
Сгнтаксгс Сродкг i вГды сгнтаксгчнай  М.А. Ауласевiч, Т.П. Бандарэнка, Л.1. Бу          сувязг, словазлучэнш i ска- рак, 1.Л. Бурак, Н.В. Гаурош, К.1. Гурсй,
          зы, гх тыпы, значэнш, функ- Ц.П. Ломцеу, А.Я. М!хнеи!ч, А.1. Нарке-  
          цыянальныя асаблiвасцi      и!ч, Л.П. Падгайсй, М.С. Яунеи!ч i шш.   
Пунктуа-  Заканамернасщ станаулення   Л.1. Бурак, 1.Л. Бурак, Г.Н. Клюсау,     
цыя       i функцыянавання йстэмы     А.Л. Юрэи!ч i шш.                        
          знакау прыпынку у мове                                               
Лексгка-  Тэорыя i практыка складан-  М.Я. Байкоу, М.В. Бiрыла, М.Ф. Гулщ-     
графгя    ня слоушкау розных тыпау    й, С.М. Грабчыкау, А.1. К!сячеуск!,      
                                      К.К. Крашва, К.П. Любецкая, С.М. Не-     
                                      крашэвiч, В.М. Нйалаева, Л.В. Рычко-     
                                      ва, I.I. Савщкая, М.Р. Судшк, С.У. Ша-   
                                      хоуская, В.К. 1Пчэрбш i шш.              

            1.3. Сучасная беларуская .тйаратурная мова як аб’ект вывучэння


   I.   Тэрмш сучасная у дачыненш да беларускай лгтаратурнай мовы па-куль канчаткова не акрэслены. Спроба вызначыць храналайчныя межы сучаснай беларускай лгтаратурнай мовы ад часу з’яулення першых арый-нальных (аутарсюх) беларусюх творау у Х1Х ст. супярэчыць адной з най-важнейшых прымет лгтаратурнай мовы - наяунасщ аднастайных (адзшых) нормау яе ужывання у грамадстве.
   У беларускай лгтаратурнай мове Х1Х ст. не йнавала устоййвых графiч-ных, арфаграфiчных, граматычных i лекйчных нормау. На беларускай мове не стваралйя падручнйа, не вялося навучанне, яна не дапускалася у сферу справаводства.
   Храналагiчнай мяжой сучаснай беларускай лгтаратурнай мовы з’яуляецца “нашашускг перыяд” (пачатак ХХ ст., час выдання газеты “Наша шва” у 1906-1915 гг.). Для яго характэрна станауленне лексгчнага складу, нацыянальных нормау, функцыянальных стыляу i гншых спецыфгчных асаблгвасцей беларускай мовы. На старонках газеты былг надрукаваны творы новага пакалення беларускгх тсьменшкау (Янкг Купалы, Якуба Ко-ласа, М. Багдановгча, Цёткг, М. Гарэцкага, Змгтрака Бядулг, Цгшкг Гартнага, Каруся Каганца, Ядвгггна Ш. i шш.).


9

   II.   Тэрмш беларуская азначае, што гэта мова беларусау, асноунага на-сельнщтва Рэспублш Беларусь, дзяржауная мова нашай крашы.

   III.   Пад тэрмшам лтаратурная мова у сучасным мовазнаустве разу-меюць адну з формау Гснавання нацыянальнай мовы - найвышэйшую форму выяулення нацыянальнай свядомасц i нацыянальнай культуры, што успрымаецца носьбiтамi мовы як правгаьная, узорная, унармаваная мова.
   Лгтаратурная мова - йстарычна сфармiраваная йстэма агульнаужываль-ных моуных элементау, мауленчых сродкау, што прайшлi працяглую культурную апрацоуку у тсьмовых i вусных тэкстах аутарытэтных майстроу слова, у зносшах носьбггау нацыянальнай мовы.
   У лггаратурнай мове сканцэнтраваны таюя моуныя сродю, яюя дазва-ляюць найбольш дакладна, выразна i дыферэнцыравана называць складаны свет гдэй, уяуленняу, пачуццяу яе носьбгтау, усю шматстайнасць прадметау, паняццяу i з’яу навакольнай рэчагснасцг. Асноунае прызначэнне лгтаратур-най мовы - забяспечваць зносшы людзей, што размауляюць на гэтай мове, ва усГх сферах грамадскай дзейнасцГ.
   Варта строга размяжоуваць паняццГ лтаратурная мова i мова (мастацкай ) лтаратуры:

         Л1таратурная мова              Мова (мастацкай) л1таратуры     
кампанент нацыянальнай мовы, якГ    кампанент лггаратурнай мовы, якГ шынайбольш прыдатны для камушкацын    рока выкарыстоувае элементы шшых    
у большасцГ сацыяльных сфер (наву-  формау нацыянальнай мовы - тэры-    
цы, адукацыр дыпламатыр юрыспру-    тарыяльных i сацыяльных дыялектау,  
дэнцыГ), у службовых i паусядзённых прастамоуя, ГндывГдуальнай слова-   
зносшах адукаваных i выхаваных лю-  творчасцГ тсьменшка i г.д.          
дзей                                                                    

   Лгтаратурная мова - катэгорыя гктарычная. Яна фармiруецца на пэуным этапе сацыяльна-эканамiчнага i культурнага развщця этнасу, кал1 у грамадстве узшкае усведамленне пра неабходнасць у больш дасканалым, чым тэрытарыяльныя дыялекты, агульназразумелым сродку зносш ва усГх сферах грамадскага жыцця i дзейнасцг Пстарычнасць лггаратурнай мовы выяуляецца:
   ■ у паступовай зменлiвасцi моуных нормау;
   ■    фармiраваннi функцыянальных стыляу мовы, стылГстычнай ды-ферэнцыяцын сродкау выражэння, павелiчэннi лекйчна-фразеалайчнага фонду мовы, фармiраваннi тэрмшалогн;
   ■    развщщ тсьменнасщ, назапашвант разнажанравых тсьмовых пом-ткау (тэкстау);
   ■    стварэнн заканадауча-прававых актау, наюраваных на ахову лгтара-турнай мовы як агульнанацыянальнай духоунай каштоунасщ.
   Лггаратурная мова валодае шэрагам уласщвасцей, што Гстотна ад-розтваюць яе ад шшых формау нацыянальнай мовы:
   ■    лггаратурная мова Гснуе у вуснай i тсьмовай формах у адрозненне, напрыклад, ад тэрытарыяльных i сацыяльных дыялектау, якГя прадстауле
10